Verbazing en afgrijzing hebben de reactie op de Russische militaire interventie in Oekraïne bepaald. Dat komt waarschijnlijk omdat de interventie de lijnen van een moderne landoorlog heeft gevolgd, maar in een aantal opzichten ook een breuk met het verleden betekent.

De wereld is gewend geraakt aan militaire interventies door de VS. Dit is echter geen Amerikaanse interventie. Dat op zichzelf is al een verrassing en brengt zowel verslaggevers als deskundigen in verwarring.

Ook al betreuren we het geweld en het verlies aan mensenlevens in Oekraïne (en het neofascistische geweld in de Donbas), toch is het waardevol om een stapje terug te nemen en te kijken naar hoe de rest van de wereld dit conflict bekijkt.

Vijay Prashad. Foto: Globetrotter

Laat ons beginnen met de etnocentrische belangstelling van het Westen voor een aanval waarin ze menen met de deelnemers en de slachtoffers bepaalde aspecten van hun identiteit te delen – of die verband houden met hun cultuur, godsdienst of huidskleur.

Witte oorlogen

De oorlog in Oekraïne sluit aan bij een reeks oorlogen die de barsten tonen van een zeer kwetsbare planeet. Oorlogen in Afrika en Azië lijken wel eindeloos. Over sommige ervan wordt zelden met enig gevoel gereageerd, niet in de media en niet in de stroom van berichten op sociale media-platforms.

De oorlog in de Democratische Republiek Congo die in 1996 begon en miljoenen slachtoffers eiste, liet de wereld niet ontwaken uit zijn onverschilligheid. Er volgde geen wereldwijde sympathie zoals we dat nu zien in de berichtgeving over Oekraïne. Sterker nog, de opmerkelijk openhartige opmerkingen van politieke leiders en journalisten tijdens het conflict in Oekraïne hebben de greep van racisme op het denken van deze vormgevers van de publieke opinie aan het licht gebracht.

Het was de laatste tijd onmogelijk om enige interesse van de grote mondiale media te wekken voor het conflict in Cabo Delgado (provincie in het noorden van Mozambique). Een conflict dat voortkwam uit de verovering van een aardgasbuit door TotalEnergies SE (Frankrijk) en ExxonMobil (VS), wat leidde tot de inzet van het door Frankrijk gesteunde Rwandese leger in Mozambique.

Op de klimaatconferentie COP26 vertelde ik aan een groep directeuren van oliemaatschappijen over deze interventie, waarover ik verslag had gedaan voor Globetrotter. Een van hen antwoordde scherp: “Je hebt gelijk, maar het kan niemand iets schelen”.

Niemand, meer bepaald de politieke krachten in de Noord-Atlantische staten, geeft om het lijden van kinderen in Afrika en Azië. Ze zijn echter wel in de ban van de oorlog in Oekraïne. Deze oorlog zou hen inderdaad moeten aangrijpen, maar hij mag niet als erger worden gezien dan de andere conflicten die overal ter wereld plaatsvinden, conflicten die veel wreder zijn en die waarschijnlijk uit ieders geheugen zullen verdwijnen door het gebrek aan belangstelling en aandacht van de wereldleiders en de media.

Charlie D’Agata van CBS News zei dat Oekraïne “geen plaats is, met alle respect, zoals Irak of Afghanistan, waar al tientallen jaren een conflict woedt. Dit is een relatief beschaafde, relatief Europese stad, waar je dat niet zou verwachten, of hopen dat … [een conflict] gaat gebeuren.”

Dit toont aan dat men deze dingen wel verwacht te zien in Kaboel (Afghanistan), Bagdad (Irak) of Goma (Democratische Republiek Congo), maar niet in een “relatief beschaafde, relatief Europese” stad in Oekraïne. Als men deze dingen wel verwacht in de eerstgenoemde steden, dan is er weinig reden om bijzonder verontwaardigd te zijn over het geweld dat op deze plaatsen wordt gepleegd.

Vice-hoofdaanklager David Sakvarelidze zei tegen de BBC dat je zulk geweld niet zou verwachten in Oekraïne vanwege het soort mensen die in het kruisvuur terechtkwamen: “Europese mensen met blauwe ogen en blond haar worden elke dag vermoord.”

Sakvarelidze beschouwt Oekraïners als Europeanen, hoewel D’Agata ze “relatief Europees” noemt. Maar het zijn zeker geen Afrikanen of Aziaten, mensen van wie – als je goed nadenkt over wat hier wordt gezegd – bepaalde wereldleiders en internationale media verwachten dat ze zullen worden gedood door geweld, geweld dat door de grootmachten tegen hen wordt ontketend en die gedood worden met de wapens die door deze grootmachten aan plaatselijke misdadigers in de betrokken regio’s worden verkocht.

Ergste oorlog?

Op 23 februari 2022 zei VN-secretaris-generaal António Guterres in een oprechte verklaring over de Russische militaire interventie in Oekraïne: “Sta in naam van de mensheid niet toe dat in Europa de ergste oorlog sinds het begin van de eeuw uitbreekt”.

De volgende dag, op 24 februari, toen Rusland “de grootste aanval op een Europese staat sinds de Tweede Wereldoorlog” uitvoerde, veroordeelde Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, deze “barbaarse aanval”.

Von der Leyen zei dat “het president Poetin is die de oorlog terugbrengt naar Europa”. “De oorlog terugbrengen naar Europa”: dit is leerzame taal van Von der Leyen. Het doet denken aan Aimé Césaire’s Discours on Colonialism (1950), waarin de grote dichter en communist zijn beklag deed over het vermogen van Europa om de verschrikkelijke fascistische behandeling van de volkeren in Afrika en Azië door de koloniale machten te vergeten wanneer ze het over fascisme hadden. Fascisme, schreef Césaire, is het koloniale experiment teruggebracht naar Europa.

Toen de VS in 2003 Irak binnenvielen, hebben noch de VN-secretaris-generaal, noch de voorzitter van de Europese Commissie deze oorlog onmiddellijk veroordeeld. Beide internationale instellingen gingen mee in de oorlog en lieten de vernietiging van Irak toe. Deze resulteerde in de dood van meer dan een miljoen mensen.

In 2004, een jaar in de Amerikaanse oorlog tegen Irak, noemde toenmalig VN-secretaris-generaal Kofi Annan de oorlog “illegaal” nadat berichten over ernstige schendingen van de mensenrechten (onder meer door Amnesty International over martelingen in de gevangenis van Abu Ghraib) aan het licht kwamen. In 2006, drie jaar na het begin van de oorlog, noemde de Italiaanse premier Romano Prodi, die in 2003 voorzitter van de Europese Commissie was, de oorlog een “ernstige fout”.

In het geval van de Russische interventie waren dezelfde instellingen echter zeer snel om de oorlog te veroordelen. Op zich is dit goed, maar betekent dit dat zij net zo snel zullen zijn om de VS te veroordelen wanneer deze hun volgende bombardementscampagne beginnen?

Oorlogsstenografie

Mensen vragen vaak: “Wat is de meest betrouwbare nieuwszender?” Deze vraag is tegenwoordig moeilijk te beantwoorden. Westerse nieuwszenders worden steeds meer stenografen van hun regeringen, waarbij de racistische attitudes van de verslaggevers steeds vaker de toon bepalen.

De verontschuldigingen die dan later volgen, bieden nauwelijks troost. Door de staat gesteunde kanalen in Rusland en China worden nu steeds vaker geweerd op sociale mediasites. Iedereen die het verhaal van Washington tegenspreekt, wordt afgedaan als irrelevant. De stemmen in de marge hebben het moeilijk om een publiek te ontwikkelen.

De zogenaamde cancel-cultuur toont haar grenzen. D’Agata heeft zich verontschuldigd voor zijn opmerking dat Oekraïne “relatief beschaafd, relatief Europees” is in vergelijking met Irak en Afghanistan en is al gerehabiliteerd omdat hij aan de “goede kant” van het conflict in Oekraïne staat.

De cancel-cultuur heeft zich verplaatst van het geklets op sociale media, naar de slagvelden van de geopolitiek en de diplomatie wat het conflict tussen Rusland en Oekraïne betreft. Zwitserland heeft besloten om een eeuw van formele neutraliteit te beëindigen en Rusland te cancelen door eveneens Europese sancties tegen het land af te dwingen.

Vergeet niet dat Zwitserland “neutraal” bleef toen de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog door Europa scheurden en na de oorlog zelfs als de nazi-bankier opereerde. Intussen is ook de persvrijheid aan de kant gezet tijdens het huidige conflict in Oost-Europa, waarbij Australië en Europa de uitzending van Russia Today, een door de Russische staat gecontroleerd internationaal medianetwerk, hebben opgeschort.

D’Agata’s betrouwbaarheid als verslaggever zal onbetwist blijven. Hij “versprak zich”, zou men kunnen zeggen, maar dit was een Freudiaanse verspreking.

Berekeningen van oorlog

Oorlogen zijn afschuwelijk, vooral agressieoorlogen. De rol van de verslaggever is om uit te leggen waarom een land oorlog voert, vooral een niet-uitgelokte oorlog. Als dit 1941 was, zouden we kunnen proberen om de Japanse aanval op Pearl Harbor tijdens de Tweede Wereldoorlog uit te leggen, of de Japanse veronderstelling dat de nazi’s de Sovjets snel zouden verslaan en de oorlog dan over de Atlantische Oceaan zouden voeren.

Maar de Sovjets hielden stand en redden de wereld van het fascisme. Op dezelfde manier vereist de Russische aanval op Oekraïne een verklaring: de wortels ervan gaan diep in verschillende politieke en buitenlands-politieke ontwikkelingen.

Zoals de post-Sovjet-opkomst van etnisch nationalisme langs de ruggengraat van Oost-Europa, de oostwaartse opmars van de macht van de VS – via de NAVO – naar de Russische grens, en de turbulente relatie tussen de grote Europese staten en hun oosterburen, waaronder Rusland. Dit conflict verklaren is niet hetzelfde als rechtvaardigen, want er valt weinig te rechtvaardigen aan het bombarderen van een onafhankelijk volk.

Er zijn verstandige stemmen aan alle kanten van lelijke conflicten. In Rusland zei Mikhail Matveev, volksvertegenwoordiger van de Communistische Partij in de Doema (het nationale parlement van Rusland) kort na de inval van Rusland in Oekraïne dat hij wel voor de erkenning van de afgescheiden Oekraïense provincies had gestemd, maar ook dat hij “voor vrede had gestemd, niet voor oorlog” en dat hij “ervoor had gestemd dat Rusland een schild zou worden, zodat Donbas niet wordt gebombardeerd, niet dat Kiev wordt gebombardeerd”.

Matveevs stem verwart het huidige narratief: het breidt de ellende van de Donbas sinds de door de VS gestuurde staatsgreep in Oekraïne in 2014 uit naar de rest van het land en het luidt de noodklok tegen de volle omvang van de Russische interventie.

Hebben we verbeelding genoeg voor een poging te begrijpen wat Matveev daarmee zegt?

Ukraine: A Conflict Soaked in Contradictions and New Patterns in War and Media werd gepubliceerd door Globetrotter en vertaald door LDP.