Al ruim tien jaar groeit internationaal de aandacht voor de manier waarop China zijn Oeigoerse bevolking in Xinjiang behandelt. China neemt daar steeds strengere veiligheidsmaatregelen. Dit wijst op de historische kwetsbaarheid van het gebied en op de vrees voor het verlies van binnenlandse stabiliteit.
Peking is erg gevoelig voor uitingen van separatisme, met Hongkong en Tibet als grootste probleemgevallen. Net daarom is het zo belangrijk om Xinjiang in een ijzeren greep te houden. De meest opvallende redenen waarom Peking zoveel controle wil over de regio zijn de natuurlijke rijkdommen, de strategische ligging op de Nieuwe Zijderoute, het Belt and Road Initiative (BRI) dat moet zorgen voor nieuwe economische mogelijkheden en handelscorridors, en het belang van het gebied voor de fysieke verdediging van China.
Oppervlakte zegt niet alles over de Chinese provincies. De dichtst bevolkte provincie is het ‘kleine’ zuidelijke Guangdong met 111 miljoen inwoners. De grootste provincie Xinjiang is met 22 miljoen inwoners slechts de 23ste provincie op 33. Map: worldatlas.com
De aantrekkingskracht van islamitisch en Turks nationalisme in Xinjiang zet echter het volle licht op de uitdaging waar China voor staat: zorgen voor binnenlandse stabiliteit zonder de islamitische en Turkse wereld voor het hoofd te stoten.
Xinjiang was een belangrijk onderdeel van de oude Zijderoute omdat het overwegend een vlak plateau is. De geografische ligging en de nabijheid van heel wat Euraziatische culturen en beschavingen zorgden er ook voor dat er eeuwenlang over de regio werd gebakkeleid.
Iedereen maakte aanspraak op de geschiedenis en de culturele kenmerken van het land. In het Chinees betekent Xinjiang de ‘nieuwe grens’, of het ‘nieuwe gebied.’ Oeigoerse nationalisten noemen hun land Oost-Turkistan.
Volgens Chinese wetenschappers stammen de Oeigoeren af van nomadenvolkeren uit het huidige Mongolië die zich in de 9de eeuw in Xinjiang hebben gevestigd en zich voegden bij andere groepen, zoals de Han-Chinezen. Oeigoerse historici leggen de nadruk eerder op hun Centraal-Aziatisch-Turkse oorsprong, met Oost-Turkistan als hun historische vaderland.
De kleine oranje vlek onderaan in Xinjiang is Aksai Chin, dat door India geclaimd wordt als eigen grondgebied. Map: Public Domain
Los van het geschiedkundige debat over de oorsprong van de Oeigoeren, is in de 18de eeuw, toen de Chinese Qing-dynastie het gebied heroverde, bij grote delen van de bevolking in Xinjiang het bewustzijn ontstaan van hun identiteit als moslim en Turk.
Volgens de geschiedschrijving heeft de Chinese operatie de Oeigoerse bevolking afgesneden van de andere Turkse bevolkingsgroepen in Centraal-Azië, die later in de machtssfeer van het Russische Rijk terechtkwamen.
Bij moslims met heel verschillende culturele achtergronden leidde de vijandigheid tegenover de Chinese heerschappij over Xinjiang tot het uitbreken van de Doenganen-opstanden tussen 1862 en 1877. De rebellen kregen toen steun vanuit het Ottomaanse Rijk maar ook vanuit het Britse Rijk.
Ondanks het feit dat China deze opstand succesvol had onderdrukt en weer rust bracht in Xinjiang, waren de nationalistische gevoelens bij de Turkse moslimbevolking aangewakkerd. Tegen het begin van de 20ste eeuw kwam het woord ‘Oeigoer’ in gebruik als naam voor de lokale Turkse moslimbevolking rond het Tarim-bekken1.
Markt in de stad Khotan. Oeigoerse mannen dragen een vilten hoedje, wit of gekleurd. De traditionele Oeigoerse hoofdbedekking voor vrouwen laat de hals vrij, zoals de dame in het midden van drie vooraan. Foto: CC BY-SA 3:0
Na de val van de Qing-dynastie in 1912 kwam de Krijgsherentijd, gevolgd door de burgeroorlog. Chinese nationalisten, communisten, groepen Oeigoeren en Russische Sovjetexpedities vochten onder elkaar om de controle over Xinjiang te veroveren.
Toen de Chinese Communistische Partij in 1949 de eindoverwinning behaalde, bleek bij de Kuomintang-islamitische opstand (1950-58) in Xinjiang en de aanpalende gebieden, dat de politieke islam een bedreiging vormde voor het fragiele overwicht van de nieuwe leiders van China.
Bovendien moedigde de Sovjet-Unie Oeigoeren (en de Kazachse minderheid die in Xinjiang woonde) aan om in opstand te komen en China te destabiliseren na de breuk met de Sovjet-Unie in de jaren 1960.
In de jaren 1990 kwam er verandering in het Oeigoerse verzet tegen de Chinese overheersing in Xinjiang. Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ontstonden onafhankelijke Turkse staten in Centraal-Azië en dat stimuleerde soortgelijke nationalistische gevoelens onder de Oeigoeren. Overigens bracht de opkomst van het internationaal terrorisme islamitische en Turkse militanten in Xinjiang en de ruime regio ertoe hun activiteiten te gaan coördineren.
Deze ontwikkelingen deden alarmbellen afgaan in Peking. Na betogingen van Oeigoeren in de stad Yining in 1995 – ‘omdat de Chinese overheid de controle op de islam in Xinjiang had verscherpt’ – publiceerde de Communistische Partij in 1996, als reactie op de situatie in Xinjiang, document 7 van het Centraal Comité. Daarin stond dat nationaal separatisme en illegale religieuze activiteiten voortaan beschouwd werden als ‘ondermijnend voor de stabiliteit van het land’.
Etnische verdeling in de provincie Xinjiang. Blauw is Oeigoerse meerderheid, Rood Han-Chinees, geel Kazach. Map: CC BY-SA 3:0
Later, in 2014, voerde de centrale overheid in de regio Xinjiang een campagne onder de slogan: “Hard optreden tegen gewelddadig terrorisme”. Publieke betogingen werden hardhandig onderdrukt en heel wat politieke figuren werden gevangengezet of vermoord.
Toch nam het gewelddadig verzet tegen het beleid van de Communistische Partij in Xinjiang in het begin van de 21ste eeuw nog toe. Er kwamen meer aanvallen met messen en bommen, en bij rellen in de stad Ürümqi in 2009 kwamen bijna 200 mensen om het leven.
Om de protesten van de Oeigoeren neer te slaan, reageerden de Chinese autoriteiten met geweld en arrestaties. In 2017 namen ze volgens The New York Times hun toevlucht tot nieuwe repressieve maatregelen zoals het vasthouden van honderdduizenden Oeigoeren, Kazachen en andere moslims in interneringskampen.
De staat noemt ze heropvoedingskampen. De massale bewaking, de vele controleposten en de toename van veiligheidsagenten in de regio zetten steeds meer druk op de Oeigoeren.
Internationale verontwaardiging
Het onderdrukken van de Oeigoerse cultuur en de oprichting van gevangenissen waar in de afgelopen jaren al meer dan een miljoen Oeigoeren tegen hun wil werden vastgehouden, leidde tot internationale aandacht voor het Chinese beleid in de regio Xinjiang.
Dat werd door verschillende landen, waaronder de VS, en mensenrechtengroeperingen bestempeld als ‘misdaden tegen de menselijkheid en mogelijke genocide’.
Oeigoerse schoolkinderen in de stad Kashgar. Foto: John Hill/CC BY-SA 4:0
Nu de Olympische Winterspelen aan de gang zijn, blijft de toegang tot de regio strikt beperkt. Daarom zijn een aantal landen overgegaan tot een diplomatieke boycot van de Spelen. Toch blijft Peking om verschillende redenen de druk op Xinjiang aanhouden, ondanks de internationale verontwaardiging van het Westen en bepaalde groepen binnen de islamitische en Turkse wereld.
Xinjiang herbergt 40 procent van de steenkoolreserves van China, ruwweg 20 procent van de olievoorraden en de grootste gasvelden, met daarbovenop nog eens aanzienlijke hoeveelheden bouwmaterialen als marmer en graniet.
Nu de Chinese economie steeds meer energie opslorpt, is de toegang tot de steenkool-, olie- en gasreserves van Xinjiang van cruciaal belang voor China’s huidige en toekomstige energiezekerheid.
Daar komt nog bij dat de regio een essentieel onderdeel vormt van China’s project voor een Nieuwe Zijderoute dat de economische markten van Europa en Azië met elkaar wil verbinden.
Mocht Xinjiang meer autonomie afdwingen – of zich helemaal afscheuren – dan zou het ineens veel lastiger worden voor China om dergelijke opstoten in het hele land te verijdelen. Als de separatisten in Xinjiang in hun opzet slagen, kan dat een nieuwe stimulans betekenen voor Hongkong, Tibet en zelfs minder bekende afscheidingsbewegingen.
Het verlies van Xinjiang zou China ook kwetsbaarder maken voor mogelijke toekomstige invasies. Een waarschijnlijk scenario in de nabije toekomst zou kunnen zijn dat het Chinese gezag aan de rand van de grensgebieden wordt betwist, zoals het erg omstreden gebied Aksai Chin2, dat deel uitmaakt van Xinjiang en Tibet, terwijl India nog steeds volhoudt dat het een deel is van het district Leh in de deelstaat Ladakh.
De redenen waarom China Xinjiang onder de knoet houdt zijn overduidelijk, maar ook de gevolgen van het Chinese beleid springen steeds meer in het oog. In de afgelopen jaren zijn de anti-Chinese gevoelens in Centraal-Azië alleen maar toegenomen, ook al proberen Centraal-Aziatische overheden ze in te dammen om de stroom van Chinese economische investeringen veilig te stellen.
Turkse eenheid
Vele Turkse3 landen en gemeenschappen blijven bekvechten onder elkaar, maar toch zijn ze vaak eensgezind in hun ongenoegen over de behandeling van de Oeigoeren in Xinjiang. Als China zijn project voor Nieuwe Zijderoute wil realiseren, moet het echt wel een positief imago verkrijgen bij de Turkse volkeren in de Centraal-Aziatische landen.
Landen en regio’s waar Turkic talen worden gesproken. Map: Hogweard/Public Domain
Turkije maakt de toenadering van China tot de Centraal-Aziatische landen nog complexer. Vanwege hun eigen Turkse origine is Turkije de vleidende voorvechter van het pan-Turkisme. In 1992 was Turkije gastland voor de allereerste top van staatshoofden van Turkic-sprekende landen.
In de Oeigoerse kwestie stelt Turkije zich hard op tegenover China. De afgelopen tien jaar waren er verschillende diplomatieke conflicten. Als de Turken erin slagen meer internationale verontwaardiging op te wekken voor de Chinese behandeling van de Oeigoeren, zou de ideologie van het pan-Turkisme haalbaarder worden. Turkije wil graag een leidende rol in die beweging.
Moslimlanden
Voorlopig kon China een algemene veroordeling van de moslimwereld afhouden. Peking heeft handig de nadruk gelegd op de betere behandeling van de Hui-moslims4 die ook in Xinjiang en andere Chinese gebieden wonen.
Xinjiang is een vlak hoogplateau omringd door bergmassieven, een zeer dun bevolkte woestijn en droog grasland, met oases waar de bevolking geconcentreerd leeft op 9,7 procent van de oppervlakte. Foto: CC BY-SA 2:5
De positieve relaties die China heeft met grote moslimlanden als Saoedi-Arabië, Iran, Pakistan, Egypte en Indonesië zijn het beste bewijs dat het de Chinezen is gelukt om represailles van deze landen als reactie op hun behandeling van de Oeigoeren, af te wenden. Anderzijds kijken deze landen wel uit om de kwestie al te licht op te vatten uit angst voor de strijdlust van extremistische islamisten op eigen bodem te ontketenen.
Radicaal salafisme wordt steeds populairder bij de Oeigoeren en andere Chinese moslimvolkeren in Xinjiang, wat tot uitdrukking komt in de brede steun voor de Islamitische Partij van Turkistan, vroeger bekend als East Turkestan Islamic Movement. Als de Oeigoeren merken dat ze geen internationale moslimbondgenoten hebben, zal de aantrekkingskracht van het extremisme alleen maar groter worden.
Binnenlandse veiligheid is voor de Communistische Partij van doorslaggevend belang, maar toch blijft China ook gevoelig voor de internationale perceptie van zijn beleid in Xinjiang. En verder zou de systematische onderdrukking ook weleens kunnen leiden tot de ontwikkeling van een sterkere en meer weerbare identiteit bij de Oeigoerse bevolking.
De economische ontwikkeling van Xinjiang door de Communistische Partij zal niet volstaan om eeuwenoude overtuigingen en trouw aan een cultuur weg te gommen. Historische precedenten hebben al aangetoond dat buitenlandse machten onrust in de regio aangrijpen om hun eigen belangen te dienen.
Why Xinjiang has been a touchy subject in China for centuries is een productie van Globetrotter en verscheen in de Asia Times. Vertaling Bea De Koster. John P Ruehl is Australisch-Amerikaans journalist in Washington DC en redacteur voor het tijdschrift Strategic Policy. Hij publiceert ook artikels over buitenlandse politiek in andere tijdschriften en legt de laatste hand aan een boek over Rusland dat in 2022 zal verschijnen.
Notes:
1 De volledig door gebergten omsloten geografische hoogvlakte, waar de provincie Xinjiang het grootste deel van uitmaakt (nvdr).
2 Deze regio van 37.000 km2 werd op India veroverd in 1962 (nvdr).
3 In het Engels maakt men een onderscheid tussen Turkish/Turkey en Turkic/Turkic countries. In het Nederlands zegt men voor beide ‘Turks’ wat een belangrijk verschil negeert. Turkish/Turkey slaat op het volk en het land Turkije. Turkic slaat op de talengroep van verwante Turks-achtige talen in zes landen: Azerbeidzjan, Kazakhstan, Kirgizië, Turkmenistan, Oezbekistan en Turkije (vergelijk het met German = Duits en Germanic = Germaanse talen, waaronder Nederlands). Turkije claimt nu als sterkste economie het leiderschap van de Turkic landen, maar de echte historische roots van de Turkic volkeren ligt bij de Turkmenen in Turkmenistan (nvdr).
4 De Hui-moslims zijn soennitisch, terwijl de Oeigoeren sjiietische moslims zijn. De Hui minderheid is veel beter geïntegreerd in China dan de Oeigoeren, wat erop wijst dat het conflict niet zozeer religieus is maar eerder cultureel-etnisch (nvdr).
