Na de bouwsector trilt nu de energiesector op haar grondvesten. En in tegenstelling tot enkele honderdduizenden bouwheren, raakt deze energie-prijscrisis iedereen. Pijnlijk voor iedereen, dramatisch voor een al geteisterde minderheid.

Meer dan ongelegen

Eens te meer zijn de nadelen van de vrije markt logica voelbaar. Daartegenover zijn de opvangnetten met sociale tarieven, budgetmeters en overheidscorrecties te beperkt. Naast individueel-menselijke catastrofes komt deze energiecrisis bovendien bijzonder ongelegen in de strijd tegen klimaatopwarming. Net op het moment waarop de wereld volop de ommeslag naar hernieuwbaar hoort te maken, gaat het enkel over de prijs van energie. Ik snap dat wel, maar dju toch!

Is de schok (al) groot genoeg?

Zou dit hét moment kunnen zijn voor een Coöperatieve Omwenteling in de energiesector? Klinkt radicaal, maar deze ravage in de energiesector is ook een kans om het anders te doen. Dit soort exponentiële prijsstijgingen in een basisbehoefte zijn een schok die veel mensen voelen en die in theorie het potentieel hebben een sector stevig kan veranderen. In hoe de leveranciers en andere spelers op de (complexe) energiemarkt zich organiseren. De geschiedenis leert ons dat in veel sectoren dergelijke schokken toch een momentum voor radicale vernieuwingbieden … of is het wachten op een nog grotere schok?

Capaciteit en middelen bundelen

Energiecoöperaties zijn een potentieel krachtig middel om te voorzien in deze basisbehoefte. Want een coöperatie is er net op gericht te voorzien in gemeenschappelijke behoeftes van leden (burgers). Doelmaximalisatie staat er voor winstmaximalisatie, eigenaarschap gaat er hand in hand met democratisch bestuur. Burgercoöperaties zijn dus bij uitstek ondernemingen waarvan mensen samen eigenaar zijn en die ze democratisch controleren. En noem lokaal draagvlak gerust hun maatschappelijk ‘USP’. Coöperaties…voor de één een romantisch ideaal, voor de ander een geëngageerde keuze. Voor nog anderen gewoon ‘veel gedoe!’

Uit de marge

Voor een sociaal rechtvaardige energietransitie i.f.v. ’s werelds klimaatdoelstellingen zijn energiecoöperaties nodig. Ze zijn nodig, maar – eerlijk is eerlijk – ook onvoldoende. Op korte termijn zijn ze sowieso ontoereikend om de dominantie van een handvol energiereuzen met veel CSR-schone-schijn te doorbreken. Diezelfde energiemultinationals die allicht sterker uit deze prijscrisis zullen komen…

En de overheid?

Onze energietransitie overlaten aan de vrije markt blijkt – eens te meer – zeer gevaarlijk. Vandaag is de zon vooral een neoliberaal beleggingsproduct (cfr Dirk Holemans). In theorie is in een energietransitie van deze omvang een cruciale rol weggelegd voor de overheid, maar de kans dat die het op z’n beurt laat afweten is jammergenoeg substantieel.

Of heeft de overheid toch een rol te spelen in een soort deliberalisering van de energiesector? Er zijn er die heil zien in federale geïntegreerde publieke energiebedrijven omdat zij schaal, slagkracht en impact op ruimtelijk beleid kunnen combineren. Naast de vraag of het in België al kan werken (lees: effectiever zijn dan de vrije markt) is er vooral een lage slaagkans om zoiets politiek door te drukken. Bovendien is het enkel maar een instrument om de volgende crisis te bestrijden. Nu zullen we nog milderende lapmiddelen in een tijdelijke btw-verlaging moeten zoeken.

Schaalgrootte

Coöperaties hebben sowieso baat bij een sterke overheid die maatschappelijke baten vooropstelt, stuwt en voorwaarden oplegt. In landen als Oostenrijk, Duitsland en Denemarken – waar energiecoöperaties sterk staan – werden burgercoöperaties ook vooral gestuwd door een gunstig overheidsbeleid. Kan dit de doorbraak zijn van energiecoöperaties op een wat grotere schaal dan vandaag?

Ecopower als opvallend buitenbeentje

Een opvallend nieuwsfeit – middenin alle kommer en kwel – was dat van alle Vlaamse energieleveranciers Ecopower zowat de enige is die geen aanpassing van de voorschotfacturen doet en de prijsstijging de voorbije maanden beperkt hield.

Sociale insteek

Winst staat nooit voorop bij een echte (energie)coöperatie. Toch ontsnappen deze coöperaties uiteraard ook niet helemaal aan de marktlogica. Maar ze zullen er wel in slagen om het belang van de gemeenschap en de planeet meer voorop te zetten in een consequentere lange termijn strategie. En ze hebben een duidelijke sociale insteek. Getuige de aandacht op energiearmoede en moeilijk bereikbare groepen via een buurtaanpak bij sommige Belgische energergiecoöperaties (REScoops). Maar breder dan dat geloven ze – aangevuurd door milieubewegingen en wetenschap – dat de transitie enkel zal slagen als we mechanismen vinden om iedereen mee te krijgen.

Hoe laagdrempelig een coöperatie zich ook inricht, het jammerlijke is dat het voor meer dan 1 miljoen Belgen in (energie)armoede vandaag (financieel) schier-onmogelijk is om zich collectief te organiseren, te investeren of laat staan bezig te zijn met de lange termijn. Voor hen is het schip zinkende, de kapitein zoek en … stijgt de zeespiegel voor hen het meest.

Realiteitszin?

Met de huidige schaal van coöperaties gaat het echt niet lukken. Van de goeie 20 Vlaamse REScoops is Ecopower de enige energieleverancier met zo’n 1,5% marktaandeel, geflankeerd door enkele hele kleine leveranciers die met onrechtstreekse participatie via het statuut van CV of platform op dit gedachtengoed proberen surfen.

Copernicaanse sector-omwenteling

Vanuit deze situatie kan onmogelijk een snelle (en voldoende duurzame) groei ontstaan. Ik pleit geenszins voor een Tsunami van kleine energiecoöperaties zoals in Nederland. Wel van krachtenbundeling of leveranciersallianties (Zoals het Cociter model in Wallonië) en m’n stiekeme hoop om coöperaties te betrappen op ambitieuze groeistrategieën, misschien zelfs gekruid met wat sociale strijd. Op massacampagnes en -mobilistatie. Niet evident voor de vele coöperaties wiens DNA eerder gevuld is met bijvoegsels als lokaal, kleinschalig, puur, etc. Toch zagen we de lokale REScoops deze zomer wel al met vereende krachten naar de wind op zee kijken… Benieuwd!

Belangrijke noot: ik zie coöperaties niet als een zaligmakende-oplossing-voor alles. Maar in dit geval kies ik toch voor een coöperatieve Copernicaanse sector-omwenteling…

(voorbereiden op) de volgende crisis

Afsluiten doe ik met de vraag of deze prijscrisis in de energiesector een voorproefje is van crisissen in andere sectoren? En hoe kunnen coöperaties daar wel een schaalbaar alternatief bieden voor de dominante korte termijn winstlogica?

Strijdbaar. Peinzend. Hoopvol.

Peter Depauw werkt voor het coöperatief adviesbureau Strategies and Leaders en ondersteunt strategische processen bij bedrijven en organisaties.