“We zijn een land dat altijd blijft worstelen met de ‘ras’-problematiek en met racisme omdat onze natie gebouwd is op de rug van tot slaaf gemaakten”, zegt de Amerikaanse documentairemaker en producent Sam Pollard (Eyes on the prize, Why we hate, Mr Soul!) in de persbrochure. “Martin Luther King vs. the FBI (aka MLK/FBI) is met de Black Lives Matter beweging en de moord op George Flloyd erg actueel maar ik denk dat de documentaire altijd de American zeitgeist weerspiegelt. Amerika en racisme zijn immers verstrengeld. Zwarte mensen die vermoord worden in de straten van Amerika door de politie is een endemisch gegeven. Het gebeurt dagelijks. (…) Tenzij er een revolutie plaatsvindt zal het ook altijd blijven gebeuren, dezelfde cyclus herhaalt zich keer op keer.”
Martin Luther King vs. the FBI: De dominee vs de inlichtingendienst.
Van karaktermoord tot moord
Een stevig statement maar hoewel Martin Luther King vs. the FBI een geëngageerde documentaire is, tekent Sam Pollard niet voor een pamflet. En evenmin voor een biopic. Wel voor het vakkundig fileren van mythes (de heroïsche FBI), iconen (de charismatische dominee), racisme en repressieve mechanismen. Pollard vertrekt daarbij vanuit een kantelmoment. Na Kings legendarische ‘I have a dream’-toespraak tijdens de Mars naar Washington in 1963 gaan bij de Amerikaanse inlichtingendienst FBI alle alarmbellen af. Het hoofd binnenlandse inlichtingen William Sullivan is er van overtuigd dat de baptisten-dominee een gevaarlijke man is, de mogelijke ‘zwarte Messias’, iemand die de fundamenten van de natie aan het wankelen kan brengen.
“We moeten hem neerzetten als de gevaarlijkste ‘n-woord’ voor de toekomst van dit land, vanuit het standpunt van communisme, de ‘n-woord’ en nationale veiligheid”, schrijft hij in een memo. Directeur J. Edgar Hoover is het daarmee eens en zet vol in voor het schaduwen en afluisteren van de “fanatieke communist” om hem te kunnen beschadigen. Wanneer opnames duidelijk maken dat de gehuwde dominee overspel pleegt, zet het FBI een frontale aanval in. De familie en medestanders van King worden bestookt met dit bezwarend materiaal. Dat leek geen resultaat op te leveren, omdat de burgerrechtenbeweging de rangen sloot, maar op 4 april 1968 wordt de mensenrechtenactivist vermoord bij het Lorraine Motel in Memphis, Tennessee. Onder de ogen van FBI agenten.
Judas and the Black Messiah: The FBI vs The Black Panthers.
Hollywood vs. the FBI
Dat tijdens de Koude Oorlog, de burgerrechtenstrijd en de opkomst van de anti-oorlogsbeweging de Amerikaanse inlichtingendiensten (de FBI maar ook de Federal Bureau of Narcotics) vermeende ‘staatsvijanden’ niet enkel volgden maar ook trachtten te destabiliseren is ondertussen gekend. De heksenjacht van McCarthy en het terroriseren van Charlie Chaplin waren mijlpalen, maar alle individuen en organisaties die verdacht werden van ‘communistische’ activiteiten of progressief activisme bleken een doelwit. In de Amerikaanse cinema kwamen recent cases als actrice Jean Seberg (Seberg), zangeres Billie Holiday (The United States vs. Billie Holiday) en Black Panthers voorman Fred Hampton (Judas and the Black Messiah) reeds aan bod. Nu worden de FBI-pogingen om Nobelprijs voor de Vrede-winnaar en leider van de zwarte burgerrechtenbeweging Martin Luther King te neutraliseren, belicht in MLK/FBI oftewel Martin Luther King vs. the FBI.
Martin Luther King vs the FBI: De duistere tactieken van de FBI.
Sam Pollards volledig uit archiefmateriaal opgebouwde documentaire (kenners als Donna Murch, Beverly Gage en David Garrow – auteur van ‘The FBI and Martin Luther King Jr.’ waarop deze doc gebaseerd is – blijven off camera) volgt het dwarsbomen van King door de FBI van zijn opkomst in de jaren vijftig tot de fatale moordaanslag in 1968. Sterk, en vaak ook onuitgegeven, beeldmateriaal wordt begeleid door een geluidsband waarop naast de historici ook direct betrokkenen (FBI-man James Comey, FBI-agent Charles Knox) commentaar geven. Maar Pollard trekt ook de zaken open door fragmenten uit Hollywoodfilms over de FBI te verweven met het verhaal van King. Clips uit Big Jim McCain, I Was A Communist for the FBI, The FBI Story en Walk a Crooked Mile die aantonen hoe de inlichtingendienst van de droomfabriek een heroïsch imago kreeg. Als ‘superhelden’ vochten FBI-agenten in deze en andere films tegen alle gevaren en duistere krachten die het land leken te bedreigen.
Martin Luther King vs. the FBI: De jacht op ‘de gevaarlijkste zwarte van Amerika’.
Bedreiging van de gevestigde orde
Hollywood dichtte de FBI een heldenrol toe en castte de zwarte bevolking in de stereotiepe rol van door communisten makkelijk beïnvloedbare individuen, terwijl met de ‘gevaarlijke’ seksualiteit van de zwarte man een ander stereotiep aan bod kwam. Overduidelijke manipulatie, maar Pollard vervalt niet in een neerbuigende terugblik. Hij duikt in het tijdsgewricht om aan te geven dat Hollywood vooral foute heersende opvattingen versterkte. Opiniepeilingen uit de sixties tonen aan dat de grote meerderheid van de bevolking de FBI vertrouwden en dat directeur Hoover véél populairder was dan King. Een opinie die keerde, ondertussen wordt Hoover gezien als een paranoïde conservatief en King als een gerespecteerd leider. Maar toen was het anders, vooral omdat wit Amerika (aangevuurd door het Amerikaanse militaire industriële complex) de zwarte leider als te radicaal zag vanaf het moment dat hij zich kritisch afzette tegen de Vietnam-oorlog.
Pollard benadrukt hoe die stellingname een keerpunt is en de FBI motiveert om, met steun van presidenten Kennedy en Johnson, de autoriteit van King te ondermijnen en hem monddood te maken. Schandelijk is hoe met een ‘anonieme’ brief vol onthullingen gepoogd werd King mentaal te kraken en richting zelfmoord te drijven. Het doel heiligde duidelijk te middelen en dat doel was het in stand houden van de gevestigde orde. Niet toevallig focuste Hoover niet enkel op zwarte activisten en zogenaamde communisten maar waren ook voorvechters van de rechten van de oorspronkelijke inwoners van Amerika en strijders voor homo-emancipatie een doelwit. En een prooi voor FBI-agenten die graag blind bleven voor wit extremisme en de rassenhaat van onder meer de Ku Klux Klan.
Martin Luther King vs. the FBI: De burgerrechtenbeweging geviseerd.
Burgerrechten en racisme
Martin Luther King vs. the FBI geeft ook aan hoe de vrije meningsuiting in gevaar kwam door de bemoeienissen van de FBI en hoe racisme de grondslag van alles was en blijft. Maar ook hoe cruciaal verzet en protest blijven. En hoezeer de vrije meningsuiting gevaar blijft lopen. “De verschillende administraties benadrukken graag dat er chaos in de straten heerst,” stelt Pollard, “dat Amerika uit elkaar dreigt te vallen en dat we ons moeten wapenen. Het gebeurt niet enkel wanneer de Republikeinse Partij aan de macht is, ook wanneer de Democratische Partij regeert speelt dit mechanisme. Dat er spanning heerst is niet ongewoon, maar het lijkt momenteel wel een lawine. Wat dr. King doormaakte en wat Amerika momenteel beleeft, is met elkaar verbonden. Wanneer Beverly Gage aan het einde van de documentaire praat over het belang van het First Amendment van de Amerikaanse grondwet, het belang van protest, dan heeft ze het ook over wat er gebeurt op straat vandaag. Maar hadden we de film volgend jaar gemaakt, dan was alles nog actueel en urgent geweest.”
The United States vs. Billie Holiday: De uitschakeling van een kritische stem.
De cyclus van geweld is immers verbonden met het racisme waarop de Amerikaanse samenleving gebouwd is. Die waarheid wordt versterkt door de onthullingen die Pollard dankzij het openbaar maken van FBI-materiaal in de periode 2017-2018 (in 2027 volgt een tweede golf) kon inlassen en emotioneel ondersteund door nieuw archiefmateriaal (“we wanted to let you just marinate in that new archival material, like the footage of Dr. King at home with his kids”). Martin Luther King vs. the FBI maakt niet enkel duidelijk dat er een duister verhaal verborgen gaat achter het beeld van de FBI maar ook dat parallellen met het heden aangeven dat de geschiedenis zich zal blijven herhalen zolang het structureel verankerde racisme niet fundamenteel wordt aangepakt. “Ik hoop dat Martin Luther King vs. the FBI een wakeup call voor Amerika is”, zegt Sam Pollard. We hopen mee dat deze sterke documentaire, samen met mokerslagen als Shaka Kings Judas and the Black Messiah en Lee Daniels’ The United States vs Billie Holliday, bijdraagt aan verandering.
MARTIN LUTHER KING VS. THE FBI van Sam Pollard. USA 2020, 104’. Met Martin Luther King, J. Edgar Hoover, David Garrow. Scenario Benjamin Heddin & Laura Tomaselli. Muziek Gerald Clayton. Fotografie Robert Chapell. Montage Laura Tomaselli. Distributie Cherry Pickers. Release 13 oktober 2021.
JUDAS AND THE BLACK MESSIAH van Shaka King. USA 2021, 126’. Met Lakeith Stanfield, Daniel Kaaluya, Jesse Plemons, Dominique Fishback. Scenario Wil Berson & Shaka King. Muziek Mark Isham & Craig Harris. Fotografie Sean Bobbitt. Montage Kristan Sprague. Beschikbaar op dvd/Blu-ray. Extra’s: documentaires ‘Fred Hampton for the People’ en ‘Unexpected Betrayal’. Distributie: Warner.
THE UNITED STATES VS. BILLIE HOLIDAY van Lee Daniels. USA 2021, 125’. Met Andra Day, Trevante Rhodes, Garret Hedlund. Scenario Suzan-Lori Parks & Johann Hari. Muziek Kris Bowers. Fotografie Andrew Dunn. Montage Jay Rabinowicz. Distributie The Searchers. Release 20 oktober 2021.
Martin Luther King vs. the FBI: FBI agenten als Hollywood helden.
