“Ik hoop dat het nog mogelijk is om te experimenteren”, zei Steven Soderbergh (° 1963) toen hij in Cannes Behind the Candelabra (2013) voorstelde en zijn afscheid aankondigde, “ik moet tijd nemen om na te denken”. Na te denken over de noodzaak om een nieuwe filmgrammatica te ontwikkelen en de mogelijkheid om via aan nieuw medium originele ideeën te verspreiden. Soderbergh bekende dat hij tijdens de opnamen ging beseffen dat er vaak verveling optrad. “Dit is de laatste auto scène die ik draai”, verzuchtte hij op een bepaald moment.
No Sudden Move: Soderberghs ‘car gaze’.
Die overweging was een opluchting want aan filmen in en met wagens had Soderbergh een bloedhekel. Maar kijk, in de neo noir-rooffilm No Sudden Move (2021) draaien dramatische scènes rond auto’s terwijl wagens ook opduiken in The Laundromat (2019) en High Flying Bird (2019). Het zijn drie heel verschillende films die de Amerikaanse samenleving een spiegel voorhouden. Een spiegel waaruit blijkt dat de (Amerikaanse) droom een nachtmerrie werd doordat cynisme afrekende met idealisme.
Steven Soderbergh. Op de set van The Informant!
Donkere Amerikaanse dromen
“Mijn inhoudskeuze is meer ingegeven door wat er in de wereld gebeurt dan door wat anderen doen of door wat er leeft in cinema”, benadrukte Steven Soderbergh reeds voor zijn comeback. De met Sex, Lies, and Videotape (1989) doorgebroken regisseur-scenarist-monteur-cameraman voerde in Out of Sight (1998), Erin Brockovich (2000), Traffic (2000), Solaris (2002), Che (2008) en The Informant! (2009) ondoorgrondelijke personages op die trachten te overleven in een veranderende, vijandige wereld. Vanaf The Girlfriend Experience (2009) staat die strijd in het teken van een falende economie en de macht (lees: de tirannie) van het geld.
Een malaise die Side Effects (2013) verbindt met depressie en paranoia. We duiken in de angstige, gejaagde geest van iemand die out of sync is met de wereld en ondanks gedrevenheid buitenspel wordt gezet. De horrorthriller Unsane (2018) is een variatie op dat thema, een donkere droom die draait rond de vraag wie of wat er ‘gek’ is. Deze met een iPhone gedraaide film bezorgde Soderbergh de vrijheid en soepelheid die hij nodig heeft om (snel) te werken. Die ruimte voor creatieve beweging vindt hij ook bij streaming-gigant HBO Max waar hij met Let Them All Talk (2020) een gek lockdown idee mocht uitwerken. Met name een grotendeels op een cruiseschip spelende film met een summier plot gedragen door dialogen en improviserende acteurs. Een Full Frontal (2002) van het Covid-tijdperk. Allerminst popcorn entertainment.
The Laundromat: De grote oplichters show.
Speelse films voor volwassenen
Voor Steven Soderbergh is het eenvoudig. De Amerikaanse cinema belandde in een existentiële crisis omdat Hollywood ging focussen op wat de industrie dacht dat jongeren wilden zien in de zalen. Zelf roeit hij resoluut tegen de stroom in met films voor volwassenen die entertainen maar tegelijk ook (ernstige) onderwerpen aansnijden. Soms luchtig (High Flying Bird), soms licht satirisch (No Sudden Move), soms schijnbaar terloops (Let Them All Talk) en soms nadrukkelijk (The Laundromat). Cinema met een boodschap: geld en hebzucht heersen, macht bepaalt meer ons leven dan de romantische illusie die Amerikaanse films doorgaans propageren.
Ondanks zijn eigen profetische pandemie drama Contagion (2011) liet Soderbergh zich tijdens de Covid-19 crisis niet verleiden tot doemdenken of apathie. Hij draaide Covid-proof twee films, bracht er evenveel uit via streaming platformen, leverde een nieuwe montage af van enkele oude films (o.m. het gedurfde Kafka) en schreef een vervolg op zijn doorbraakfilm Sex, Lies, and Videotape. “I think it’s fair to say that I’m the cockroach of this industry,”, grapte Soderbergh tegenover Indiewire. “I can find a way to survive in any version that I’m confronted with.” Dat deed hij in deze moeilijke periode zonder crowd pleasers als Erin Brockovich (2000), Ocean’s Eleven (2001) of Magic Mike (2012).
Let Them All Talk: Kleine drama’s en de grote oversteek.
Gebikkel om geld en gekibbel om vriendschap
“Dit heeft niets te maken met liefde maar met geld”, zegt literair auteur Alice (Meryl Streep) wanneer ze merkt dat jeugdvriendin Roberta (Candice Bergen) een slaatje wil slaan uit het aanreiken van ‘inspiratie’, “ik zal je een cheque uitschrijven.” Let Them All Talk gaat over veel – verveling, vervreemding, verraad, vergiffenis, vergiftiging en vriendschap – maar eigenlijk slechts over een ding: geld. Te veel geld, te weinig geld en vooral een verlangen naar geld. We volgen een succesauteur die met cruiseschip Queen Mary 2 de Atlantische Oceaan oversteekt met twee vriendinnen en haar neef (waarom ze het vliegtuig niet neemt blijkt pas in een dramatisch slot) om een literaire prijs in ontvangst te nemen en het graf van de obscure, ondergewaardeerde Welshe schrijfster Blodwyn Pugh te bezoeken.
Er wordt veel gepraat tijdens het eten en het spelen van Scrabble (‘Betray’ scoort veel punten) en dat levert leuke quotes (“Filosofisch gezien is vergiftiging een intieme manier om iemand te vermoorden en tegelijk heel wreed” zegt een medepassagier/misdaadschrijver) op en enkele sterke metaforen. Zoals het verhaal dat Elon Musk satellieten in de ruimte lanceert die lijken op sterren “zodat mensen niet meer kunnen zien of het echte of kunstmatige sterren zijn.” De allusie op de illusie die film creëert en de verwarring waarin cinema belandde is duidelijk. Niet toevallig wist regisseur-scenarist-fotograaf-monteur Soderbergh enkele keren de klank van in beeld gebrachte gesprekken. Net als literatuur is film manipulatie, stelt Soderbergh. Zijn punt is snel gemaakt maar uitweidingen maken Let Them All Talk wat langdradig en minder sprankelend dan de meer kinetische films van Soderbergh.
The Laundromat: Belastingparadijzen en hun slachtoffers.
Het geheime leven van geld
In zowel The Laundromat, High Flying Bird als No Sudden Move wordt er vaak verwezen naar slavernij. Naar racisme, vernedering en uitbuiting. Soderbergh legt daarmee niet enkel een link naar het verleden van zijn land. De Amerikaanse filmmaker wijst ook op een hedendaagse vorm van slavernij waarbij zowel zwarten als witten slaven zijn van geld en slachtoffers van hebzucht. Een vermomde klokkenluider (een over the top Meryl Streep) formuleert het in The Laundromat krachtig: “In ons systeem zijn de slaven zich niet bewust van hun status of van hun in een aparte wereld evoluerende meesters. Hun ketenen zijn verborgen onder bergen advocatenjargon en hun toestand is het resultaat van diepgaande, alomtegenwoordige corruptie.” Om daarna te onderstrepen dat “als er een klokkenluider nodig is om alarm te slaan dan is dat reden tot nog grotere zorgen want het is een teken dat de maatstaven van de democratie allemaal gefaald hebben.”
“Krediet is de toekomstige tijd van geld”, stellen Jürgen Mossak en Ramon Fonseca, de twee architecten van de belastingfraude die dankzij de Panama Papers aan het licht kwam, wanneer ze The Laundromat openen door zich als spelshow presentatoren rechtstreeks tot het publiek te richten om “het geheime leven van geld” toe te lichten. In de stijl van Adam McKays The Big Short en Vice fileren scenarist Scott Z. Burns en regisseur Steven Soderbergh op ironische de cynische constructies waarmee vermogenden belastingen ontwijken. Om te concluderen dat “de Verenigde Staten het grootste belastingparadijs in de wereld is.” Waar oplichters nooit echt gestraft worden. En zelfs sterren worden.
High Flying Bird: Het spel bovenop het spel.
Amerikaanse geldmachines
In een absurd slot, waar de maskers letterlijk vallen, geeft Soderbergh aan dat de gewone burger steevast de pineut is en de grootste bedrijven amper belastingen betalen. Verder dan het in vraag stellen van het campagnefinancieringssysteem gaan de regisseur en Meryl Streep (die een Vrijheidsbeeld pose aanneemt) niet maar de stellingname is toch behoorlijk straf. Soderbergh verbindt er een vertrouwd thema aan: geld maakt de man, verschaft macht en beïnvloedt relaties. In een van de nevenverhalen koopt een overspelige rijke vader het zwijgen van zijn dochter via aandelen van onbestaande offshorebedrijven. Wanneer haar virtuele rijkdom verdampt blijkt is die dochter besmeurd en blijft de leugen overeind. Net als het systeem.
In High Flying Bird speelt dezelfde logica in een sportwereld die vooral een geldmachine blijkt. De NBA, de Amerikaanse professionele basketbalorganisatie, heeft vooral oog voor imago, entertainment en geld. “It’s all business” bevestigen alle betrokkenen. Dat blijkt overduidelijk wanneer in 2019 de clubeigenaars overgaan tot een lock-out na een loondispuut met de spelers. Een agent dreigt net als ‘zijn’ Rookie speler financieel te lijden onder het conflict en zet als reactie een overtuigend schijn en illusie spel op. High Flying Bird is een pleidooi voor empowerment, voor het in handen nemen van het eigen leven en de basketbalsport (“It’s your game” herhaalt Ray tegen spelers, “jij bent de beslisser”).
High Flying Bird: Verzet en empowerment.
Verrot systeem
Niet toevallig bezoekt Ray met zijn beschermeling Erick Scott de in de South Bronx gelegen basketzaal van coach Spence. Die wijst op de kloof tussen professioneel basketbal en straatbasketbal, op spelers die de liefde voor het spel verloren en op de “game on top of the game”, de witte eigenaars die een systeem creëerden waarmee ze veel geld van de vooral zwarte spelers inpikken. “Laat ze je niet bedotten” blijft het advies al wordt uiteindelijk duidelijk dat een echte hervorming er niet inzit. Daarvoor is de witte macht te groot en blijft de lokroep van het grote geld te sterk.
Dat High Flying Bird een gevoel van urgentie uitstraalt heeft veel te maken met de dynamische cameravoering van Soderbergh. Zijn iPhone beelden creëren kinetische energie en kruipen onder de huid van de personages. De kijker voelt de opwinding van een regisseur die dankzij zijn experimentele aanpak controle kan bewaren maar ook de spanning en onrust van spelers die geleefd worden. Die onrust contrasteert met de gestileerde, in statisch zwart-wit gefilmde, getuigenissen van Rookies over hun ervaringen. Op eenzelfde kalme wijze slaat Soderbergh via coach Spence een brug tussen het verleden (slavernij) en het heden (Black Lives Matter): “ik hou van de Heer en al zijn zwarte mensen.”
Niet toevallig is ‘de bijbel’ die in High Flying Bird voor inspiratie zorgt The Revolt of the Black Athlete, Harry Edwards’ uit 1968 daterende toonaangevende boek over activisme en sport. Toen Soderbergh zijn research deed ontdekte hij dat een geactualiseerde 50ste verjaardag editie van dit werk een link legde naar actuele Black Lives Matter acties. Het zette hem om aan activistische product placement te doen. Edwards’ boek wordt nadrukkelijk in beeld gebracht. Al geeft de cineast ook aan dat het eindresultaat een status quo is. Een illusie die versplintert.
No Sudden Movie: Gelddroom eindigt in nachtmerrie.
Noir in een somber universum
“You are under the illusion of control” krijgt een naar het snelle geld snakkende crimineel te horen in No Sudden Move, een neo noir sprookje dat de Chinatown spirit een Soderbergh twist geeft door humor én ernst te injecteren in een verhaal van bedrog en misleiding (met industriestad Detroit in de plaats van Los Angeles). Het (misdaad)verhaal van Soderberghs zesde heist (of caper) movie (na Out of Sight, drie Ocean’s films en Logan Lucky) draait rond criminelen die in het ootje genomen worden en op zoek gaan naar de verantwoordelijke snoodaard. Uiteraard blijkt een machtige witte ondernemer in het complot betrokken terwijl alles bedrieglijk is. Behalve zwarte solidariteit. En geld? Dat keert als een boomerang terug naar de machthebbers.
Het tijdens de pandemie opgenomen No Sudden Move is een quasi tijdloos (zij het in de sixties spelend) stijlvol en lichtjes morbide misdaadverhaal (Kill Switch was de werktitel) met een even diverse als coole cast. Don Cheadle draagt het verhaal maar Ray Liotta, Benicio Del Toro, Brendan Fraser, Bill Duke en een ijzige Matt Damon kruiden het geheel met naar genre clichés knipogende vertolkingen. Uiteraard is er ook een MacGuffin: Curt krijgt een notaboekje in de handen dat waardevol blijkt voor nauwelijks te onderscheiden gangsters en ondernemers. De grens tussen boven- en onderwereld blijkt dun. De overlevingsstrijd loopt in een somber universum waar cynisme, geweld, macht, bedrog en geld regeren.
No Sudden Move: Het gitzwarte universum van Steven Soderbergh.
Follow the money
No Sudden Move dendert zoals eerdere Soderbergh heist movies aan een stevig ritme richting verrassende ontknoping maar bevat ondanks de donkere humor ook een portie gravitas. Zo is de gentrificatie van Amerikaanse steden, waarbij de Afro-Amerikaanse bevolking verdreven werd uit het centrum, een thema in een film die geldbezit en de droom van een eigen woning linkt. De dramatische onderstroom herinnert aan het land-en-water schandaal dat de motor vormt van Chinatown. Het mysterie van Roman Polanski’s noir werd door een incestgegeven een zondeval en ook No Sudden Move legt de ‘original sin’ van Detroit bloot. Een zonde die door een corrupte maatschappij toegedekt wordt. We lijken een echo te horen van “Forget it, Jake. It’s Chinatown.”
‘Chinatown’ was geen plaats maar een gevoel, een ‘state of mind’, een mentaliteit ook. Sam Wasson beschrijft het mooi in zijn roman The Big Goodbye (1). Een geest die leidde tot de triomf van het kwaad waarvan de erfenis zou blijven doorlopen. Ook in No Sudden Move is de tijdsgeest zondig en verspreidt het kwaad zich door geld en hebzucht. Alleen zijn de slechteriken geen grondspeculanten maar industriële bazen. Witte mannen die wat graag zwarten casten in de rol van kleine criminelen om zo een rookgordijn op te trekken. Kwestie van grootschalige omkoping en corruptie te verhullen. Soderbergh situeert het geheim niet in de persoonlijke sfeer (geen incest) maar in maatschappelijke structuren en Detroits auto industrie. Het complot blijkt een wijdvertakte samenzwering. De grote Amerikaanse autoconcerns GM, Ford, Chrysler en American Motors sloten in 1969 stiekem een overeenkomst om pollutie reducerende technologie geheim te houden.
No Sudden Move: Illusie en bedrog in een misdaaddrama.
No Sudden Move eindigt met de aankondiging dat de concerns in 1975 met de regering overeen kwamen om convertoren verplicht te maken in Amerikaanse auto’s. “Geen boetes werden opgelegd” noteert Soderbergh fijntjes. Zoals hij in The Laundromat onderstreept dat oplichters vrijuit gingen en in High Flying Bird dat de witte NBA-eigenaars ‘untouchable’ blijven. De films van Steven Soderbergh mogen luchtig en speels ogen, vrijblijvend popcorn entertainment worden ze nooit. Daarvoor zijn ze te somber en te kritisch. Verankeren ze het kwaad te weinig in ‘monsters’ en te veel in een ‘state of mind’ en structuren. Neo noir wordt zo verontrustende cinema. Starring money monsters, born in the USA.
No Sudden Move: Maskers en bedrog.
NO SUDDEN MOVE van Steven Soderbergh, USA 2021, 115′; scenario: Ed Solomon; met: Don Cheadle, Brendan Fraser, Benicio del Toro, Matt Damon; fotografie Steven Soderbergh, muziek David Holmes, montage Steven Soderbergh; te bekijken op Streamz.
LET THEM ALL TALK van Steven Soderbergh, USA 2020, 113′; scenario: Deborah Eisenberg; met: Meryl Streep, Candice Bergen, Dianne Wiest, Gemma Chan, Lucas Hedges; fotografie Steven Soderbergh, muziek Thomas Newman, montage Steven Soderbergh; te bekijken op Streamz.
THE LAUNDROMAT van Steven Soderbergh, USA 2019, 95′; scenario: Scott Z. Burns & Jake Bernstein; met: Gary Oldman, Antonio Banderas, Meryl Streep; fotografie Steven Soderbergh, muziek David Holmes, montage Steven Soderbergh; te bekijken op Netflix.
HIGH FLYING BIRD van Steven Soderbergh, USA 2019, 90′; scenario: Tarell Alvin McCreney; met: Andrew Holland, Melvin Gregg, Eddie Tavares; fotografie Steven Soderbergh, muziek David Wilder Savage, montage Steven Soderbergh; te bekijken op Netflix.
Let Them All Talk: Geld en vriendschap.
(1) Sam Wasson, The Big Goodbye, Carlotta Films, 2021, 362 pag.
filmposter
