Op 22 april ging de 4de online conferentie door, waarin de Franse filosofe Elsa Dorlin het woord nam. Haar studies over gender en feministische epistemologie[1] werden beloond door de Franse overheidsorganisatie voor onderzoek Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS). De feministische epistemologie bekijkt de kennisstudie vanuit het perspectief van vrouwen. Meer precies onderzoekt het hoe deze kennis wordt genegeerd en welke invloed gender heeft op deze negatie.

Hoe weerloos zijn vrouwen?

Elsa Dorlin begint haar lezing met een hernieuwing van de definitie van de genealogie[2] door Michel Foucault[3]. Ze definieert de genealogie van zelfverdediging als de historistische kennis van de strijd om te overleven. Daarbij verwijst ze naar de geschiedenis van mensen die geen andere keuze hebben dan vechten – metaforisch bedoeld – om het eigen leven te redden.

Volgens Dorlin bevinden vrouwen zich in een proces van politieke subjectivering: ze zijn nog steeds geen legitiem subject. Ze stelt vast dat vrouwen minder toegestaan en gelegitimeerd worden dan mannen om zichzelf te verdedigen.

Haar idee sluit aan bij die van Franse feministische schrijfster Virginie Despentes (1969). In haar biografisch essay King Kong Theorie (2006) schrijft ze dat vrouwen opgevoed worden door de maatschappij om de man niet te krenken als hij probeert haar te verkrachten. Diezelfde maatschappij heeft haar echter ook het idee bijgebracht dat verkrachting een misdaad is waar ze nooit van kan herstellen.

De genese van zelfverdediging

Esla Dorlin maakt een vergelijking tussen zelfverdediging en het Ten-Point Platform and Program (Tien-punten programma) van de Black Panther Party for Self-Defense, een Afro-Amerikaanse politieke beweging, die vanaf 1966 meer burgerrechten eiste voor de zwarte minderheid in de VS.

Als antwoord op de onophoudelijke racistische mishandeling pleit hun programma voor een leefbaar leven waarin macht en vrijheid vaste waarden worden. Het Ten-Point Platform and Program betoogde dat het ontwikkelen van ideologische instrumenten noodzakelijk is. In dit opzicht is educatie een belangrijke stap voor een bevolkingsgroep die al eeuwenlang achtergesteld is.

Door zich er tegen te verdedigen worden politieke systemen in vraag gesteld, door de burgers die er elke dag van hun leven moeten tegen worstelen. Die vorm van zelfverdediging is er niet alleen maar uit noodweer of uit zelfbehoud. Deze zelfverdediging wil verder gaan.

Zijn vrouwen meer geschikt voor de zorg van de medemens?

Over het algemeen wordt doorheen de geschiedenis verzet van personen in verband gebracht met geweld en heldendom, stelt Dorlin. Bij zelfverdediging van gediscrimineerde groepen in de samenleving daarentegen wordt dagelijks geweld omgezet in tactieken om het leven te verbeteren, wat geen aureool van dapperheid krijgt. Slechts mensen die zich in een bevoorrechte positie bevinden worden gelegitimeerd om geweld te gebruiken voor hun individuele ‘zelfverdediging’. Zij hoeven niet collectief voor hun rechten te strijden.

Net als etnische minderheden worden vrouwen ondergewaardeerd in onze westerse samenleving, benadrukt Dorlin. Inzake feministische zelfverdediging ziet zij een historisch continuüm van geweld: armoede, belediging, verwondingen, misbruik … Hoewel de vrouw langer leeft, wordt haar gezondheid verwaarloosd. Ze leeft dus wel langer, maar daarom niet gezonder. Dorlin stelt vast dat haar symptomen en klachten systematisch worden gebagatelliseerd.

Tegenover de strijd van de Black Panther Party voor health care plaatst zij dirty care voor de systemische verwaarlozing van vrouwen. Men vertrekt daarbij vanuit een essentialistische opvatting over vrouwen. Doorgaans worden vrouwen als ‘bezorgde en zorgzame mensen’ beschouwd. Zo besteden ze vaak meer aandacht aan anderen dan aan zichzelf. Door de ongelijke machtsverhouding tussen vrouwen en mannen dient dirty care dan als bescherming van de dominante klassen.

Het gaat hier om een dubbel proces: systemisch geweld wordt niet alleen onzichtbaar gemaakt, maar dirty care legt tevens de schuld bij het slachtoffer. In deze ontkenning van patriarchale onderdrukking zit de bevestiging van de privileges van de bevoorrechte mensen, meer bepaald van de witte heteroseksuele mannen. In tegenstelling tot de gediscrimineerde groep moet de dominante groep zich alleen om zichzelf druk maken.

Zowel slachtoffer als medeplechtige

Vervolgens leidt dirty care tot community care die het kapitalistische en patriarchale systeem bekritiseert. Elke dag opnieuw moeten vrouwen opmerkelijk alert blijven om misbruiken te vermijden. Wat Elsa Dorlin “de fenomenologie[4] van de prooi” noemt, verwijst naar de levenservaring van veel vrouwen die constant alert moeten zijn.

Vrouwen worden reeds lang als een mogelijke prooi gezien. Ze schikken zich onophoudelijk in afmattend gedrag van continu zelfbehoud: vermijden alleen ’s nachts op straat te zijn, passief blijven bij beledigingen … Uit vrees voor verbaal en fysiek geweld houden ze zich voortdurend gedeisd.

Deze dirty care lijkt wel in het vrouwelijk lichaam verankerd te zitten. Het patriarchaat maakt vrouwen zo weerloos tegenover allerlei vormen van gendergeweld. Tevens gaan vrouwen zich dan zelf verantwoordelijk voelen wanneer ze aangevallen worden, een typisch geval van blaming the victim. Deze victim blaming is een denkfout die veel mensen maken, waardoor het slachtoffer tot veroorzaker verwordt.

Wanneer het beter is niet te weten

Dorlin gebruikt de term unfortunate self-defense voor deze vorm van zelfverdediging tegen het verborgen geweld. Vrouwen willen of kunnen als gevolg van deze houding niet zien wat elke dag met hen gebeurt. Dirty care brengt hen tot medeplichtigheid aan het patriarchaat en seksisme, waardoor het moeilijker is om daarvan bewust te worden.

Vrouwen die het best in de huidige sociale normen passen, kunnen nog relatief makkelijker in de patriarchale samenleving leven wanneer ze ‘mooi’ en wit zijn. Dorlin stelt vast dat dit fenomeen zich eveneens bij migranten of transgender personen voordoet.

Wat we volgens haar van black feminism moeten leren is niet meer te verwachten dat vrouwen beschermd kunnen worden door de staat die hen tegelijkertijd misbruikt. In de eerste plaats verzette de Black Panther Party zich tegen het neoliberalisme.

In de performante neoliberale maatschappij worden groepen mensen onderdrukt door de kapitalistische mentaliteit. Neoliberalisme laat iedereen denken dat zij/hij vrij is om te kiezen, terwijl de keuzemogelijkheden net zeer eng beperkt worden door de kapitalistische logica van het systeem.

Mishandeld door het regime

Tijdens haar lezing gebruikt Elsa Dorlin verschillende begrippen uit de filosofie, zoals biopolitiek of de biomacht, twee begrippen die ook Foucault in zijn werk besprak. Biopolitiek verwijst naar politieke systemen die leven en gezondheid van de bevolking bepalen. De biomacht bestaat uit de machtsstructuren die druk uitoefenen op de volksgezondheid. Beide begrippen zijn aan elkaar verbonden.

Daarna komt de necropolitiek, de meest extreme vorm van biopolitiek die Dorlin vanuit een hedendaags perspectief bekijkt. Wat de postkoloniale theoreticus Achille Mbembe (1957) “de politiek van de dood” (of necropolitiek) noemde, bestaat uit de macht om te bepalen wie mag leven en wie moet sterven.

Hieruit leidt zij een ander neologisme af, namelijk het ‘necroliberalisme’ samengesteld uit necropolitiek en neoliberalisme. Het wordt gebruikt door Esla Dorlin om het huidige economische systeem te bekritiseren. Volgens haar voert het neoliberalisme ook een necropolitiek.

In een samenleving waarin sommigen worden bevoordeeld en anderen benadeeld, blijven vrouwen vastgeketend in hun dirty care-situatie. Elke dag op het welzijn van anderen letten is vermoeiend. Daarom lijkt het makkelijker deze stand van zaken te ontkennen. Bewuste ontkenning van dirty care noemt zij de ‘economy of care’. Dirty care wordt dan self care: soms is niets doen ook een vorm van zelfverdediging.

Bronnen:

https://www.facebook.com/events/783708382531977

https://digitaal.scp.nl/emancipatiemonitor2018/vrouwen-leven-langer-maar-zijn-ze-ook-gezonder/

https://www.infolibertaire.net/elsa-dorlin-la-violence-comme-seul-moyen-de-faire-histoire/

https://www.radicalphilosophy.com/article/what-a-body-can-do

https://arcgs.uva.nl/content/events/lectures/2021/04/dorlin.html?origin=q6U86uF%2FQEqny9j3eWys9g&cb

Notes:

[1] Epistemologie is de tak van de filosofie die karakter, oorsprong, voorwaarden en reikwijdte van kennis onderzoekt. Synoniemen zijn kennisleer, criteriologie, kennistheorie.

[2] Genealogie is de tak van de geschiedkunde die zich specialiseert in het onderzoek naar familieverbanden, afstamming, voorouders en stambomen. In dit geval gaat het de historische kennis van zelfverdediging als overlevingsstrateggie over de eeuwen heen.

[3] Michel Foucault (1926-1984), Frans filosoof, vooral bekend voor zijn analyses van de politieke filosofie, van begrippen als discipline, macht, lust en de plaats van het individu in de collectiveit. Hij was tevens een zeer uitgesproken politieke activist.

[4] Fenomenologie is de filosofie die uitgaat van directe en intuïtieve ervaring van fenomenen (gebeurternissen, ervaringen).