De socioloog Immanuel Wallerstein en de econoom Samir Amin losten dat op door de wereld te zien als een systeem met een eigen logica en heel specifieke wetten. Het liet hen toe om uit te zoomen en het grotere plaatje te zien. Daardoor konden ze ook in de chaos van dagelijkse gebeurtenissen een evolutie zien. Het liet hen zelfs toe om voorspellingen te maken die – als je ze nu herleest – vaak accuraat waren. Maar Amin overleed in 2018 en Wallerstein verliet ons een jaar later.
De chaos bleef. Net dat was hun grootste prognose. Het kapitalistische wereldsysteem is na 400 jaar uit evenwicht geraakt. Wat we bijvoorbeeld nu zien in de VS is de zoveelste fase in een lange neergang. Het is een neergang die niet kan gestopt worden. Dat bewijst het beleid van de drie recentste presidenten. Elk op hun manier hebben ze geprobeerd om ‘Amerika weer groot te maken’.
Binnen een systeem dat stabiel is, hebben historische evenementen een kleine impact. Ze worden als het ware geabsorbeerd door de wetten van het systeem. Maar in een chaotisch systeem kan elke gebeurtenis een brandversneller zijn. Volgens Amin en Wallerstein komen we zo stilaan op een tweesprong. Het wereldsysteem is zo hard uit evenwicht dat verschillende krachten duwen in de richting van een nieuw stabieler systeem waarin het evenwicht hersteld wordt. Dat nieuwe evenwicht kan rechtvaardiger zijn dan wat we nu kennen of het kan nog veel erger zijn.
Alleen is het moeilijk om die grote lijnen te zien in de chaos van ontsporingen en groteske evenementen. Bijkomend probleem is dat we net nu opgezadeld zitten met een mediasysteem dat elke gebeurtenis herleid tot een spektakel. Door de alomtegenwoordigheid van instantbeelden en commentaren zijn we allemaal toeschouwers geworden.
Spektakel
Wat op 6 januari gebeurde in en rond het Capitool in Washington is daar een mooi voorbeeld van. We waren live getuige van een couppoging in de grootste economische en militaire macht van de wereld. Maar door die beelden werd het tegelijk een spektakel. De Morgen titelde dat de QAnon-aanhanger met zijn naakte bovenlijf en bontmuts met hoorntjes de ‘opvallendste bestormer van het Capitool’ was.
De vestimentaire keuzes van één losgeslagen individu dat de voorbije jaren diep wegzonk in de onderwereld van samenzweringstheorieën werd daardoor de lens waarmee we naar de coup keken. Het liet extreemrechts toe om de feiten te minimaliseren. ‘Dit zijn foorapen’, mocht VB-kopstuk en Trump-aanhanger van het eerste uur Gerolf Annemans komen vertellen in primetime op tv. Een uit de hand gelopen grap als het ware.
Maar net zijn aanwezigheid in de studio van De Afspraak, één dag nadat zijn ideologische kompaan de meest extreme milities op het Capitool afstuurde, is zowel het gevolg als de oorzaak van het trumpisme. Dat de VRT-nieuwsredactie het een goed idee vond om net hem uit te nodigen in het programma dat als bedoeling heeft om duiding te bieden, kan je niet snappen zonder het trumpisme te doorgronden. Of anders gezegd: als je begrijpt hoe iemand als Trump president kon worden, begrijp je ook waarom de VRT Annemans dat podium biedt.
Een dag later was N-VA-voorzitter Bart De Wever de hoofdgast van hetzelfde programma. Hij mocht het opnemen voor de bestormers van het Capitool: “De bon ton, die opinion chic altijd, over migratie, over legalisering van drugs, over klimaat, … waarbij veel mensen aan de onderkant van de samenleving de prijs voor betalen.”
Dit is zuiver trumpisme. De bestormers zijn in die framing het echte en enige Amerikaanse volk en zij zijn slachtoffer van een ‘cultuurmarxistische elite’ die hen migratie, klimaatmaatregelen, drugs en criminaliteit opdringt.
De ware omvang
In die twee narratieven – zowel het spektakel van de bontmutsman als het slachtofferverhaal – gaat de ware omvang van de feiten verloren. In vier jaar tijd wist Trump van extreemrechts een massabeweging te maken. De rechtsextremistische groepen die de aanval leidden, hebben altijd bestaan. Deze keer heten ze de Proud Boys, de Three percenters en de Oath Keepers, en dragen ze T-shirts die spotten met de Holocaust. Vroeger kenden we hen als de terroristen van de KKK en droegen ze witte puntmutsen. In 2014 en 2016 vonden ze een nieuwe adem toen de boerenfamilie Bundy het gewapend opnam tegen de federale overheid (en daar niet voor gestraft werd).
Zes jaar later voelen ze zich geruggesteund door een president die hun retoriek overnam, die hen ‘very fine people’ noemde nadat één van hen een betoogster vermoordde in Charlottesville in 2017 en die hun gedachtengoed 74 miljoen stemmen schonk, vijf miljoen meer dan Obama ooit behaald heeft. Deze extremisten zijn diep beïnvloed door “The Turner Diaries”, een racistische dystopische roman uit 1978 waarin extremisten hun ‘day of the rope’ vieren in Washington, de dag waarop ze hun vijanden lynchen, “de advocaten, de zakenlui, de tv-ankers, de journalisten, de rechters, de leraars, de vakbondsleiders, de predikanten en de politici”. Daarom werd een galg opgericht voor het Capitool en daarom werd geschreeuwd dat alle congressleden moesten opgehangen worden en daarom moest zelfs vice-president Mike Pence vermoord worden, want hij had op het laatste moment zijn beweging en zijn president verraden.
Een journalist van The Intercept interviewde in oktober één van die militieleden. Toen het over Trump ging en zijn mogelijke verlies in de verkiezingen zei deze man: “Wanneer we echt gaan meedoen, dan gaan we Democraten, liberalen en communisten vermoorden aan een tempo dat ongezien is in de geschiedenis. En we gaan het zo grondig doen, dat we deze discussie nooit meer moeten voeren.” Je kan dat afdoen als grootspraak van een gek, of je kan beseffen dat verschillende van die extremisten de afgelopen jaren net dat gedaan hebben, van Utoya tot Pittsburgh, van Christchurch in Nieuw-Zeeland tot de brandstichting in het asielcentrum van Bilzen.
Die gewelddadige retoriek zit diep in de Amerikaanse psyche. In november zei Steve Bannon, de voormalige adviseur van Trump, ongestraft dat de hoofden van dokter Fauci en FBI-baas op palen gespietst moesten worden aan elke kant van het Witte Huis als afschrikking voor alle ‘federale bureaucraten’ die ingaan tegen de ‘volkswil’.
De schrijver van The Turner Diaries spoorde zijn extremistische lezers ook aan om te infiltreren in de officiële veiligheidsdiensten, iets wat ze met grote gretigheid deden. Het verklaart mede waarom het Capitool zo slecht beschermd was en waarom verschillende agenten betrokken waren bij de bestorming.
‘De echte wetten’
Het beschrijven van de woede van deze groepen als een natuurlijke reactie, zoals Bart De Wever dat doet, heeft ook een lange voorgeschiedenis. In 1902 noemde een zekere Woodrow Wilson in het boek History of the American People de opkomst van de Ku Klux Klan een natuurlijk antwoord op een onnatuurlijke wet. Een tirannieke minderheid, zoals hij dat noemde, had na de Amerikaanse burgeroorlog geprobeerd om zwarte en witte Amerikanen op gelijke voet te behandelen. Het was daarom volstrekt normaal dat de witte bevolking van de zuidelijke staten de ‘echte wetten’ lieten gelden. In de jaren 70 en 80 van de 19de eeuw vielen leden van de KKK regelmatig staatsparlementen aan en verjoegen er de verkozen zwarte politici met geweld, intimidatie en soms zelfs moord. Het was het begin van Jim Crow, de rassenwetten die pas na de lange strijd van de burgerrechtenbeweging werden afgeschaft.
De witte supremacist Woodrow Wilson werd 11 jaar na het schrijven van dat boek president. Hij voerde als president de troepen aan die het in Europa opnamen tegen het Duitse leger in de eerste wereldoorlog. Hij kreeg later de nobelprijs voor de Vrede en in Gent draagt een plein nog altijd zijn naam. Als Democratische én Republikeinse politici na de bestorming jammerden ‘This is not who we are’, konden ze niet meer verkeerd zijn. Dit is wel degelijk de VS. This is America, zoals Childish Gambino het uitdrukte in zijn iconisch lied uit 2018, samen met de clip één van de grootste kunstwerken van deze eeuw.
Trump is er in geslaagd om die historische emoties van wrok op te poken bij een aanzienlijk deel van de Amerikaanse bevolking. Hij deed dat met een uitgekiende campagne die al klaarstond in 2016. Roger Stone, een trickster van de Republikeinen die 40 maanden gevangenisstraf aan zijn broek heeft maar onlangs gratie kreeg van Trump, lanceerde toen al de website ‘Stop the Steal’. De campagne die ze toen niet moesten voeren omdat Trump president werd, moest dus alleen maar afgestoft worden.
Dit is het Amerika dat Joe Biden erft. Biden die zelf een typisch product is van dat Amerika. Het volstaat om zijn stemgedrag tijdens de afgelopen 40 jaar te bekijken. Het verzet tegen dit Amerika kent ook een lange traditie. De recente Democratische overwinning in de Senaatsverkiezingen in Georgia horen daarin thuis. Dat deur-aan-deur-gevecht, geleverd door activisten wier verzuchtingen na de verkiezingen meestal meteen aan de kant worden geschoven, schonk de Democraten een meerderheid in de beide kamers van het Congres en maakten daarmee ook een einde aan elk excuus om niet doortastend op te treden.
Er zal moeten afgerekend worden met de racistische en anti-linkse ideologie die een groot deel van de Amerikanen in de ban houdt. Biden predikt verzoening. Op zich niets mis mee, behalve als dat betekent zaken doen met een Republikeinse partij die rot is tot op het bot. Zelfs na de bestorming van het Capitool stemden 147 Republikeinen tegen de erkenning van de verkiezingsuitslag en kozen ze dus de kant van de milities.
Schouderklopjes voor ex-Trumpisten
Figuren die tot op het laatste moment de grillen van Trump inwilligden, worden als helden onthaald omdat ze in het zicht van de finish hun kar keerden. Zelfs de machtige patroonsorganisatie The National Association of Manufacterers krijgt schouderklopjes omdat zij zich nu afkeren van Trump. Van de man dus die in 2017 door de voorzitter van die organisatie geroemd werd als de ‘ware kampioen van onze industrie’. Dat was nadat Trump hen belastingverlagingen en de afschaffing van regulering had geschonken, wetgeving die geschreven werd door hun eigen lobbyisten.
De eerste signalen zijn trouwens niet bemoedigend. Wat zich nu aftekent, is geen linkse correctie na een extreemrechtse episode. Het lijkt meer op een afrekening en een herschikking binnen een elite. Wat moet je anders denken van de plotse koerswijziging van sociale mediabedrijven die jarenlang veel geld verdiend hebben aan extreemrechts en die hen het platform hebben geboden om een massabasis uit te bouwen en die met hun beslissing om extreemrechts van hun fora te bannen de doos van Pandora openden? Of van die krachten die de bestorming van het Capitool zien als een nieuwe 9/11 en dus een kans om het veiligheidsapparaat en de antiterreurwetgeving nog verder uit te bouwen. Zo’n interne strijd binnen de elite is het perfecte recept om in 2024 een nieuwe afrekening in de andere richting te krijgen. Er ligt dus nogal wat werk op de planken voor links in de VS, voor de bewegingen en de verkozenen.
Bij Biden en op Wall Street zullen ze de hoop koesteren dat de VS terug die normale wereldmacht van weleer kan worden (die van de neoliberale handelsakkoorden, de steun aan reactionaire regimes in het Zuiden en de staatsgrepen en oorlogen als het niet anders kan). Die tijd is voorgoed voorbij. Al wat een politicus als Biden kan doen, is de neergang van een grootmacht in min of meer ordelijke banen leiden.
De coronacrisis en de vier jaar onder Trump hebben die neergang versneld. Blijft over een disfunctionele voormalige wereldmacht met een ongeziene kloof tussen haves en have-nots. Wat op 6 januari in het Capitool gebeurde, was dus geen eenmalig spektakel, maar een episode in een lange geschiedenis. Op 20 januari, de inauguratie van Biden, volgt er al een nieuwe episode. In Washington moeten 15.000 soldaten van de National Guard het gebeuren veilig houden. Daar zullen ze wel in slagen. Of dat ook lukt in de 50 andere staten en de komende jaren is veel minder zeker.
Foto: Tyler Merbler, Flickr / CC BY 2.0
