‘s Morgens is het koel en vochtig in het tropische El Salvador. Iedere keer als ik naar dat Centraal-Amerikaanse land vol vulkanen ga, word ik om zes uur gewekt door de stem van een jongeman die brood verkoopt. ‘El pan, el pan!’ roept hij, en hij laat zijn fietsbel rinkelen. Zelfs een slaapkop als ik geniet van die alledaagse routine. Maar bij mijn laatste bezoek aan het land van mijn moeder sloeg mijn vertedering om in een vertrouwd gevoel van benauwdheid.

Ik kreeg te horen dat de jongeman de buurt in het oog hield voor de gewelddadige bendes die aan het eind van de straat wonen. Die fiets is alleen maar een alibi. Het brood dat we iedere morgen kopen, dient als excuus om ons te bewaken. Mijn naïeve ontroering smolt weg en de ochtenden waren niet meer hetzelfde.

Iedere keer als ik terugga naar dat land dat een paar honderd kilometer onder Mexico weggedoken zit, is er minder ademruimte. Omdat ik uit een Salvadoraans-Belgisch gezin kom, ga ik soms familie bezoeken, en ik werk er ook als journalist.

Velen zien de wijken waar mijn familieleden wonen als ‘favelas’ vol geweld en verderf, maar voor mij waren het plaatsen waar ik fantastische tijden heb beleefd, gekoesterd door mijn familie. Ik heb er gespeeld met mijn neefjes en nichtjes en er werd heerlijk voor me gekookt. Maar in de loop van de jaren merkte ik hoe de angst het leven van mijn familie binnensloop. Tienduizenden Salvadoranen, ook leden van mijn familie, hebben in de afgelopen jaren asiel aangevraagd in de VS, Mexico, Spanje en België.

Spiraal van geweld

In El Salvador moeten we iedere stap die we buiten zetten zorgvuldig overwegen om in leven te blijven. Bendes controleren alle aspecten van het dagelijks leven met onzichtbare, maar wezenlijke sociale normen waar de mensen strategisch hun weg in moeten zoeken. Salvadoranen ontvluchten de nefaste spiraal van armoede en geweld, een aanslepende erfenis uit de burgeroorlog in de jaren 1980, zwakke en onbetrouwbare staatsmachten, en de gevolgen van de klimaatverandering die leiden tot voedselonzekerheid en dus nog meer armoede.

“Van 2014 tot 2017 werden bijna 20.000 Salvadoranen vermoord. Dat zijn meer geweldsdoden dan in een aantal landen waar in diezelfde periode een oorlog woedde, zoals Libië, Somalië en Oekraïne”, zo meldt International Crisis Group, een denktank die in Brussel is gevestigd. El Salvador staat bij surfers bekend als een land van zon, strand en een tropisch weertje. Het is echter ook een land waar mensen gek zijn op dansen omdat ze nooit weten wanneer ze nog een keer de kans krijgen om te dansen.

Mensen die asiel aanvragen hebben het vaak over het dreigende bendegeweld. De bendes zijn sociaal georganiseerde groepen van minderjarigen en volwassenen die leven van afpersing en kleinschalige drugshandel. Het zijn bendes die in VS zijn ontstaan tijdens de Salvadoraanse burgeroorlog. (Honderdduizenden El Salvadoranen waren de doodseskaders die door de VS getraind werden, ontvlucht richting Los Angeles, maar werden daar aan hun lot overgelaten en veel jongeren kwamen in de criminaliteit terecht. In de late jaren 90 werden velen van hen gedeporteerd naar El Salvador, nvdr.) Nu bepalen zij de spelregels naast die van de staat.

Ik kan bijvoorbeeld nooit binnen in de wijk waar mijn familie woont, tenzij ik bij de ingang word opgehaald door een familielid dat in die bepaalde barrio woont. Ze zouden mij beschouwen als een vreemdeling en dus als een bedreiging voor de bendeleden. Als je er met de auto binnenrijdt, moeten de autoruiten naar beneden en je mag de lichten niet aansteken. Als je de regels van de bende niet respecteert, wordt dat gezien als een grove belediging en dan kun je ter plekke vermoord worden. Ook iedereen die zijn maandelijkse ‘bijdrage’ niet betaalt – van de rijke baas van een transportfirma tot de kleine marktkramer – wordt omgebracht.

Maandelijkse ‘bijdrage

Ooit deed ik er kregelig mijn beklag over bij een ouder familielid dat het zo irritant was om op eieren te moeten lopen als je tieners op straat wiet zag roken. “Ja, het zijn bichos, die kleintjes”, zei ze, “maar ze hebben wel bloed aan hun handen”.

In El Salvador zijn gesprekken over kennissen die vermoord of verdwenen zijn dagelijkse kost. Als mijn neef op zondag bij zijn moeder op bezoek gaat, vertelt hij haar terloops bij de koffie en de koekjes over zijn buurman die taxichauffeur was en vermoord werd omdat hij zijn maandelijkse ‘bijdrage’ niet betaalde.

Tieners weten gewoon dat het levensgevaarlijk is om op de bus naar school te springen en velen onder hen hebben al bebloede lichamen op straat zien liggen onder een wit laken. Jongvolwassenen gaan liever niet met de auto weg na zes uur als de zon al onder is. ‘Wat kan er al niet gebeuren als je pech hebt op een nare plek? Zo werd een van mijn schoolmakkers aangerand en vermoord.’

Iedere Salvadoraan kent wel iemand die het land uit moest vluchten, of die vermoord werd door een bende of door een echtgenoot. Als er nog niemand van je familie is vermoord, ben je een geluksvogel. Tegenwoordig gaan de gesprekken vooral over de verdwijning van jongeren, wat vermoedelijk in de plaats is gekomen van meer openlijke moordpartijen.

Dus, Salvadoranen die bedreigd worden met de dood, nemen dat heel ernstig. Eerst proberen ze een schuilplaats te vinden in eigen land, en dat is best lastig wanneer je bedenkt dat El Salvador net iets groter is dan België, maar met half zoveel inwoners. Bijna een half miljoen mensen waren in 2010 ontheemd, dat in een land waar 94 procent van de gemeenten door bendes worden gedomineerd. Het is moeilijk om je te verstoppen voor goedgeorganiseerde maffiabendes die je via een paar contacten makkelijk kunnen opsporen.

‘Vrijwillige terugkeerders’

Eric is een van de asielzoekers in België die in november 2020 terug naar El Salvador is gestuurd met de door de regering gecharterde vlucht voor ‘vrijwillige terugkeerders’ waaraan zoveel ruchtbaarheid werd gegeven. Hij vond werk in een restaurant. Nu slaapt hij op zijn werkplek en gaat alleen de deur uit om eten te kopen.

“Ik ben hier lang niet meer geweest, dus ik weet niet waar ik naartoe moet”, zei Eric in een WhatsApp-gesprek in december. Eric is een schuilnaam voor iemand die echt bestaat en anoniem wil blijven voor zijn eigen veiligheid. “Bij sommige ontmoetingen (met bendeleden) bekijken ze me van kop tot teen. Soms vragen ze me waar ik vandaan kom. Ik ben bang, heel bang dat ik in de problemen ga komen, of dat ik nooit meer terugkom als ik het huis uit ga”.

Eric, 25 jaar oud, is twee jaar geleden vertrokken naar België omdat een bende hem thuis kwam opzoeken. Ze pakten al zijn spullen mee en zeiden dat hij als een lijk zou eindigen als hij zijn mond voorbij praatte. “Voordien had ik alleen maar kleine, simpele problemen”, vertelde Eric. “Ik werd bestolen of overvallen op de bus”, waarbij wel eens schoten vielen. Maar wat alles veranderde, was het feit dat de bende wist waar hij woonde. Zelfs toen hij in België woonde, bleven bendeleden naar zijn vroegere huis komen om hem te zoeken, zo zei hij.

Eric kwam in België niet in aanmerking voor asiel door gebrek aan bewijzen. Toen zijn asielprocedure uitliep op een weigering, sliep hij een paar maanden op straat in Brussel.

Bendes verstrengeld in maatschappelijk weefsel

Hij beweert dat het niet mogelijk was om meer bewijzen te verzamelen of hulp te krijgen van de Salvadoraanse autoriteiten. Het is bekend dat bendes niet alleen in bepaalde verarmde wijken opereren, ze zitten ook verstrengeld in het maatschappelijk weefsel, van politiekantoren tot het gemeentehuis en de klasgenootjes van je kinderen en hun ouders. De opeenvolgende regeringen en politieke partijen maakten geheime afspraken met hen in ruil voor gunsten tijdens hun campagnes of om de moordcijfers kunstmatig naar beneden te halen.

Een paar dagen nadat Eric naar El Salvador was teruggekeerd, ontdekte hij dat een van zijn kennissen vermist was. Alleen zijn motorfiets werd teruggevonden.

Veel Salvadoranen zoals Eric hebben hun toevlucht gezocht in België. In 2015 vroegen 35 Salvadoren hier asiel aan. Vier jaar later klopten 1365 Centraal-Amerikanen in België aan.

In 2018 erkende België bijna alle Salvadoranen (ongeveer 96.5 procent) als vluchteling. Volgens de laatste cijfers die beschikbaar zijn bij Eurostat is het aantal erkenningen in 2020 gezakt naar 9.5 procent.

België erkent El Salvador als een bijzonder gevaarlijk land, maar de onafhankelijke instantie die beslist wie de status van vluchteling krijgt en wie niet, beweert dat de meeste mensen die nu in België aankomen, niet echt in gevaar verkeren in El Salvador. Asielzoekers voelen zich onder druk gezet om terug te keren naar Centraal-Amerika.

De muren hebben oren

Intussen blijven de mensen in El Salvador praten over het geweld en de verdwijningen, maar met gedempte stem “want de muren hebben oren”. Voor vele ramen staan ijzeren staven voor de veiligheid, maar glas zit er niet in. De muren zijn gemaakt van eenvoudige betonblokken en de mensen, net zoals de jongen die brood verkoopt, kunnen horen wat er binnen gezegd wordt. Tenzij je fluistert.

Eric is van plan Frans en Engels te blijven studeren voor het geval er weer een moment komt dat hij het land uit moet om zijn leven te redden. Zelf weet ik niet wanneer ik weer het risico ga nemen om terug naar El Salvador te gaan om mijn familieleden vast te pakken en weer zo’n koele, vochtige ochtend mee te maken.

Melissa Vida is een Salvadoraanse – Belgische freelance multimediajournaliste. Ze publiceerde eerder in The New York Times, Foreign Policy en El Faro. Ze is ook de Latijns-Amerikaanse redacteur bij Global Voices en hoofdredacteur van de wekelijkse populaire nieuwsbrief Central American News. In 2019 filmde ze in opdracht van de Universiteit Leuven de documentaire Resucitaré (Reborn) over de erfenis van St. Oscar Romero in El Salvador.