“Hoe zal de post-Covid-19 samenleving er uit zien zonder toegang tot cultuur?” Nog een vraag. Eentje geformuleerd door Sophie Dulac, grote baas van de Franse producent, verdeler en vertoner Dulac Cinéma (jawel, rue François Truffaut 1, Paris!) in een perscommuniqué n.a.v. de publicatie van ‘Pourquoi les cinémas sont essentiels’, een bundel brieven van bioscoopgangers (cinefielen en cineasten), én de in laatste instantie verlengde sluiting van de Franse bioscopen. “Laat ons onze bioscopen verdedigen,” lezen we bij regisseur Mounia Meddour (Papicha) in de print publicatie, “want in crisissituaties wordt cultuur vaak het eerst opgegeven omdat het noch primordiaal, nog vitaal is. Naar de zalen gaan wordt daardoor een verzetsdaad.”
Tsai Ming-liangs Goodbye, Dragon Inn: Filmgeest in de bioscoop.
Baby Driver regisseur Edgar Wright ziet filmzalen sowieso hun comeback maken. Iets waar velen, nu we in volle pandemie eigenlijk in een dystopie leven, aan twijfelen. “Luister niet naar die eindeloze rampspoedberichten die verklaren dat het grote scherm ‘out’ en de bioscoopervaring verleden tijd is,” stelt Wright, “in het donker met onbekenden gaan zitten is een collectieve ervaring die geen enkel platform dat films in je salon brengt kan bieden. De bioscoop will be back. Ik ook.”
Het filmjaar 2020
Optimistische geluiden zijn welkom. Ze doen goed. Ook al omdat we door het bombardement van cijfers, grafieken en tegenstrijdige analyses in een negatieve loop dreigen te verzeilen. Want toegegeven, de corona-pandemie hakte ook in op de filmwereld en we zagen dit jaar niet meteen veel lichtpuntjes. Op een vlekkeloos verlopen Film Fest Gent na.
A Hidden Life (Terrence Malick): Dé film van coronajaar 2020.
Maar was dit problematisch filmjaar 2020 ook een slecht filmjaar? Het jaar waarin we in de zalen, in onze thuisbioscoop of via streaming Monos, Honeyland, Berlin Alexanderplatz, The Trial of the Chicago 7, Richard Jewell, Rolling Thunder Revue, The Invisible Life of Eurídice Gusmão, The Painted Bird, The Invisible Man, Bacurau en A Girl Missing zagen? Zeker niet, al viel het zelfverklaarde meesterwerk Mank (David Fincher) wat tegen en leken er niet meteen veel klassiekers het pantheon te bestormen. Maar volgende 10 films kunnen we wèl aanraden:
- A Hidden Life van Terrence Malick: in een agrarisch universum botst naziterreur met harmonie, liefde en morele principes nadat een gewetensbezwaarde weigert trouw te zweren aan Hitler.
- The Lighthouse van Robert Eggers: op een eiland spelend visceraal en verontrustend lockdown sprookje over isolement, waanzin, escalerend geweld en zelfvernietiging.
- For Sama van Waad Al-Kateab & Edward Watts: beenhard, hartverscheurend documentair dagboek waarin een moeder/burgerjournaliste de gruwel in Aleppo fileert.
- Tenet van Christopher Nolan: spectaculaire, cerebrale spionagethriller in de vorm van een audiovisuele puzzel die de concepten tijd en ruimte uitrekt.
- Beanpole van Kantemir Balagov: pijnlijk, tragisch en briljant geënsceneerd female gaze liefdesdrama geïnspireerd door getuigenissen van vrouwelijke Russische soldaten.
- The Wild Goose Lake van Yi’nan Diao: gestileerde, melancholische schuld en boete neo noir vol macho geweld met voor licht en hoop zorgende sterke vrouwen.
- Muidhond van Patrice Toye: genuanceerde, integere en tedere adaptatie van Inge Schilperoords beklemmende roman over een met zichzelf worstelende pedofiele jongeman.
- La Llorona van Jayro Bustamante: magisch-realistische politieke horrorfilm die een verdrongen stuk Guatemalteekse geschiedenis blootlegt, de genocide tijdens de burgeroorlog in de jaren tachtig.
- Dark Waters van Todd Haynes: de jarenlange juridische strijd tegen een cynische chemiegigant verantwoordelijk voor chemische vergiftiging én een gigantische doofpotoperatie.
- Babyteeth van Shannon Murphy: tegelijk droogkomisch en dieptragisch debuut over liefde, ziekte, rouw en wat de dood met jongeren en hun geliefden doet.
The Purple Rose of Cairo (Woody Allen): Ode aan film en de bioscoop.
Een plaats van dromen
“Le cinéma est un transport en commun” wist Jean-Luc Godard. Film is in de woorden van Orson Welles “a ribbon of dreams”, de bioscoop wordt in ‘Pourquoi les cinémas sont essentiels’ omschreven als “een universele plaats van dromen, cultuur en dialoog.” De collectieve kunst die film is wordt gemaakt door een groep mensen en bij voorkeur bekeken door een gevulde zaal die een kijkervaring deelt. Tussen een komedie of een horrorfilm samen of alleen bekijken is er een wereld van verschil. “De enige plaats waar de acteurs, de auteurs, de filmmakers uit het doek (scherm) kunnen treden en, zoals in The Purple Rose of Caïro van Woody Allen, hun publiek ontmoeten in de echte wereld,” zegt Jérôme Enrico (Paulette), “is een bioscoop! Dus gelieve ons zo snel mogelijk terug te geven wat in onze ogen en in die van de 200.000 miljoen toeschouwers die jaarlijks in Frankrijk naar de bioscoop trekken ‘essentieel’ is: film in de zalen, filmzalen!”
The Outsiders (Francis Ford Coppola): “When I stepped out into the bright sunlight from the darkness of the movie house”
Toen Covid-19 losbarstte werd snel duidelijk dat film en bioscopen niét als ‘essentieel’ werden beschouwd. In cinefiel Frankrijk was de verbazing van de filmsector groot dat zij niet het statuut van het boek en de bibliotheek kregen, in België pruttelden alleen arthouse bezoekers wat tegen. Terwijl multiplexen betreurden dat zonder popcorn ‘de beleving’ minder was (om zich ondertussen te transformeren in een ‘essentiële’ leverancier-aan-huis van popcorn). Maar overal was de vraag snel: overleeft cinema corona? Of vernietigt deze realiteit geworden pandemiethriller (‘real life’ versie van Steven Soderberghs Contagion) de film- en bioscoopwereld? Loopt onze filmcultuur gevaar?
Naast de impact van de economische schade van corona (die immens is, zeker voor de kleinere spelers) zijn ook de gevolgen voor de coëxistentie van de vertoning van films in zalen en online niet te overzien. “Wat gaan we als filmliefhebbers doen nu we geproefd hebben van de hegemonie van streaming,” vraagt Debra Granik (Leave no trace), “keren we nu we de lockdown en zijn isolement kennen terug naar de zalen en een gemeenschappelijke kijkervaring? Na de pandemie moeten we cinema verdedigen tegen de dreiging van de wetten van het geld en van de bedrijfsleiders die ervan dromen meer winst te maken in een wereld waar streaming gezegevierd heeft. Of is die overwinning al een feit?”
For Sama (Waad El-Kateab): Documentaire mokerslag van het jaar.
De gesloten-open-gesloten jojo
Daar waar in België en verschillende andere Europese landen (Frankrijk, Italië, Duitsland) bioscopen in 2020 voor langere periodes door de overheid gesloten werden, namen in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten grote ketens zelf het initiatief om te sluiten. Het geeft aan dat de problemen van de multiplexen niet veroorzaakt maar versterkt werden door de pandemie. Voor hun rentabiliteit blijken ze té afhankelijk van de ‘tentpoles’ (de event-films) en doordat Hollywood niet enkel bleef schuiven met de release van blockbusters zoals Bond-film No Time to Die en Wonder Woman 1984 maar ook andere grote producties inhield of naar streaming verschoof (Mulan, Trolls, Soul), vreesden ze niet langer winstgevend te kunnen blijven. De normaal drukbezochte Londense Leicester Square Cineworld bioscoop afficheerde te sluiten tot “film studios are able to bring their pipeline of major movie releases back to the big screen.”
In België bleven in navolging van MOOOV verschillende kleine filmfestivals online actief tijdens de eerste bioscoopsluiting van 2020 maar verdelers weerstonden aan de verleiding om films die om een groot scherm smeekten zoals Monos, A Girl Missing en For Sama meteen te streamen. Waardoor er bij de heropening zeker voor cinefielen voldoende interessant aanbod was. Wat Hollywood entertainment betreft lagen de kaarten anders. Het cancelen van de traditioneel spectaculaire Amerikaanse filmzomer bleef niet zonder effect in Europa. De traditionele trekkers bleven afwezig en daardoor dienden er niet meteen dranghekken voor de zalen geplaatst te worden. Grote drukte bleef uit.
Adolescentes (Sébastien Lifshtiz): Dé verrassingshit tussen lockdowns in Frankrijk.
In Frankrijk leverde het ontbreken van zowel Hollywood blockbusters als eigen grote kanonnen (L’origine du monde, Les Tuche 4, Kaamelott en Aline verschoven naar 2021) enkele prettige verrassingen op. Zowel Franse onafhankelijke auteurfilms als wereldfilms lokten meer toeschouwers en doordat de turn over van titels minder snel verliep konden films langzaam groeien en een lang(er) bioscoopleven leiden. Antoinette dans les Cévennes (Caroline Vignal) bleek een hit, net als Adolescentes van Sébastien Lifshitz (wiens wondermooie documentaire Petite Fille tijdens FFG vertoond werd), Effacer l’historique (Benoît Délipine & Gustave Kervern) en A Girl Missing (Kôji Fukada). Terwijl Les choses qu’on dit, les choses qu’on fait (Emmanuel Mouret), Eté 85 (François Ozon) en Un soupçon d’amour (eindelijk nog eens een Paul Vecchiali) niet ongemerkt voorbijgingen.
Maar de zalen gingen opnieuw dicht waardoor onzekerheid (in België) en verwarring (in Frankrijk, waar de heropening voorzien voor 15/12 in laatste instantie werd verschoven terwijl de al beproefde sector reeds geïnvesteerd had in de heropstart) opnieuw troef waren. Met enige ongerustheid kijkt de bioscoopsector ook naar de expansie van het streaming gebeuren. Al gaven in ons land solidaire video on demand modellen zoals ‘Cinema bij je thuis’, waar je films niet koopt maar voor 48 uur huurt, de gesloten bioscopen een steuntje in de rug. Maar de grote studio’s kijken vooral naar de korte termijn, naar de investeringen die ‘gered’ moeten worden, en liggen niet echt wakker van de overlevingskansen van bioscopen. Zoals ze ook dvd al even opgaven.
Phase IV (Saul Bass): De fysieke drager als filmgeheugensteuntje.
Operatie red de fysieke dragers
“De fysieke media bevinden zich in woelig water.” Die vaststelling zette de Franse dvd en Blu-ray uitgevers aan om zich te groeperen en op 3 juni 2020 ‘L’appel des 50’ te lanceren. Hun oproep om “een waardevolle schakel in het leven en de verspreiding van films te beschermen” heeft ondertussen 80 ondertekenaars en gesprekken lopen om via overheidssteun de fysieke drager te redden. “Ik moet zeggen dat dvd voor mij van onschatbare waarde was tijdens de lockdown,” zegt filmmaker Bertrand Tavernier in een tekst bij de oproep, “magnifiek gerestaureerde grote films terugzien bezorgde me meerdere opwindende avonden. Ook al omdat de dvd’s vaak uitermate boeiend bonusmateriaal bevatten.”
Ongelijk heeft Tavernier niet. Tijdens filmjaar 2020 genoten we van de Blu-rays Love in the afternoon (Billy Wilder), Donnie Darko (Richard Kelly), Phase IV (Saul Bass), Crash (David Cronenberg), Sátántangó (Béla Tarr), ¿Quién puede matar a un niño? (Narciso Ibáñez Serrado), La Ronde & Lola Montès (Max Ophuls), Domino (Brian De Palma), Souvenirs d’en France (André Téchiné), Cuttter’s Way (Ivan Passer), Castle Keep (Sidney Pollack), Luce (Julius Onah), Pursued (Raoul Walsh) en Phil Thippett: Mad Dreams and Monsters (Gilles Penso & Alexandre Poncet).
No Time to Die (Cary Joji Fukunaga): De uitgestelde date met James Bond.
Klein versus groot scherm
No Time to Die moest dè 2020 hit voor studio MGM worden maar de release werd tweemaal uitgesteld waardoor de verloren marketingkosten bij het productiebudget van 301 miljoen dollar konden worden geteld. MGM-baas Kevin Ulrich overwoog daarom de Bondfilm te verkopen aan streamingdiensten. Enkel omdat Apple en Netflix financieel onvoldoende over de brug wilden komen ging dat niet door en werd de releasedatum nog maar eens verschoven (naar april 2021). De streamingdiensten sloegen overigens driftig aan het shoppen in Hollywood. Amazon kocht de rechten op Coming2America en Without Remorse, Apple die van (de historische C.S. Forester adaptatie met Tom Hanks) Greyhound en Netflix zorgde ervoor dat The Trial of the Chicago 7 rechtstreeks naar streaming ging. Dat de Candyman remake (nog) niet bij video on demand belandde is dan weer enkel te danken aan producer Jordan Peele die de slasher absoluut in de zalen wil.
Klagende zaaluitbaters konden niet beletten dat in Frankrijk distributeur Le Pacte Pinocchio (Matteo Garrone) linea recta naar video on demand versluisde en Madre (Rodrigo Sorogoyen) dezelfde weg op gaat. De heersende onzekerheid en de angst voor de file die dreigt te ontstaan wanneer de zalen weer open gaan en alle verschoven releases elkaar voor de voeten gaan lopen, doet sommige verdelers overstag gaan. Zo gaat het in Deauville bekroonde en tijdens FFG vertoonde (overigens wat tegenvallende) The Nest (Sean Durkin) rechtstreeks naar betaalzender Canal+. Het wordt meer dan ooit gokken of films al dan niet de bioscoop halen. Dat David Fincher (Mank, Netflix) en Sofia Coppola (On the rocks, Apple TV+) de bioscoop mijden ziet men in de thuis van de cinefilie als een veeg teken.
Tenet (Christopher Nolan): Het jaar van het mondkapje en de filmpuzzel.
Een wereld in transitie
Hollywoodstudio Warner leek zijn nek uit te steken door Tenet toch in de zalen te brengen. Een experiment heette het. De film flopte niet maar bracht veel minder op dan eerdere Christopher Nolan films zoals Inception, Interstellar en Dunkirk. Dat de spionagepuzzel zijn meest hermetische werk ooit is hielp niet maar Warner concludeerde wèl dat ze niet langer vol konden inzetten op bioscoopreleases. De studio besloot de zeventien films die ze in 2021 willen uitbrengen (waaronder The Matrix 4, Godzilla vs. Kong, The Suicide Squad, Dune, Mortal Kombat, Tom & Jerry) gelijktijdig uit te brengen op hun online platform HBO Max. Officieel gaat het om een tijdelijke maatregel maar het is er wel eentje die een taboe in de filmwereld (de releases ‘vensters’ die de volgorde en timing van media en dragers bepalen) doet sneuvelen.
Dat leidde tot protest. Her en der (o.m. in Nederland) dreigden bioscoopuitbaters de release van Wonder Woman 1984 te boycotten en Dune en Godzilla vs. Kong producent Legendary Entertainment schermde al met mogelijke processen. Terwijl Warners huisregisseur Nolan hard uithaalde: “Een aantal van de grootste filmmakers en belangrijkste filmsterren gingen de avond hiervoor slapen met de gedachte te werken voor de beste filmstudio en werden wakker met het besef te werken voor de slechtste streamingdienst.”
The Lighthouse (Robert Eggers): De lockdown gaze.
Met Disney trekt echter nog een tweede van de Big Five filmstudio’s resoluut de kaart van streaming. Via hun platform Disney+ plannen ze jaarlijks zo’n honderd nieuwe films aan te bieden. De Pixarprent Soul fungeert als locomotief voor sequels (Black Panther, Indiana Jones), spin-offs (The Mandalorian, Rogue Squadron) en series (Win or Lose).
De biotoop van de bioscoop
De hybride streaming-bioscoop combinatie die zich nu in volle corona crisis ontwikkelt mag dan ‘tijdelijk’, ‘noodgedwongen’ en ‘experimenteel’ heten, de vraag blijft of het geen aanzet tot transformatie is. Combinatietarieven en -abonnementen voor bioscoop en video on demand zijn verre van sciencefiction en verontrusten vertoners. Anderzijds is er ook een overaanbod (dat zich niet beperkt tot de huidige file) en werd het duidelijk dat een snelle turn-over in de zalen vooral onafhankelijke producties schaadt. Terwijl filmliefhebbers in het chaotische labyrint van de streamingdiensten dreigen verloren te lopen en films het gevaar lopen onopgemerkt te blijven.
Het Franse zwaargewicht van de auteurcinema, (producent, verdeler en vertoner) MK2, ontwikkelde tijdens de eerste lockdown een eigen platform, MK2 Curiosity, dat elke woensdag een gratis online ‘programma’ aanbood. Kortfilms van Agnès Varda, werk van Jacques Demy en films zoals Night of the Living Dead. Met de tweede lockdown hernam MK2 Curiosity met een beperkt en bewust selectief (gratis) aanbod (Robert Drews tweeluik Primary en Adventures on the New Frontier, Turning Gate van Hong Sang-soo,…) dat als reactie op het systeem van algoritmen gebaseerde bingewatchen van Netflix inzet op diversiteit en kwaliteit.
Cinema Paradiso (Giuseppe Tornatore): De filmliefde gaze.
Volgens directeur Elisha Karmitz (in Les Inrockuptibles) gaat het om “een tegenmodel in de zin dat het aanbod extreem beperkt is. Dat stemt overeen met onze visie op cinefilie, met het idee dat cinema iets waardevol is dat moet worden beschermd en doorgegeven” Een antwoord op het spoor richting uniformisering van films en smaken waarop streamingdiensten dreigen te belanden. Op dat vlak vormt het een interessante piste. Een die de mogelijkheden van video on demand combineert met cinefiel DNA om tot een kwalitatief aanbod te komen en de zalen niet te kannibaliseren. We kunnen maar dromen dat dit ook gecombineerd wordt met een forum voor filmkritiek en -analyse waardoor het delen en overdragen van passie voor film de broodnodige stroomstoot krijgt en films meer in de volgspot belanden.
Er zullen zeker steunmaatregelen nodig zijn voor de kleinere zalen en filmverdelers maar wanneer de lichten weer aangaan zal ongetwijfeld blijken dat de bioscoop nog toekomst heeft. Het was natuurlijk, net als het financieren van Roma en The Irishman, ook een PR-stunt maar het feit dat Netflix het prestigieuze Egyptian Theatre in Los Angeles kocht geeft aan hoezeer ook streaming diensten beseffen dat de bioscoop uitstraling heeft en meerwaarde kan bieden. Ook morgen nog. Er zijn gemeenschappelijke belangen waardoor zalen en online platformen complementair kunnen functioneren. Maar het blijft zoeken naar een delicaat evenwicht.
Martin Scorsese (Taxi Driver): “When I’m making a film, I’m the audience.”
Kauwgom voor de ogen
De terugkeer van/naar de bioscoopzalen, naar het samen in het donker kijken, zal deugd doen maar er blijven nog veel vragen onbeantwoord. Op een na. Ja, cinema is essentieel! Op voorwaarde dat het meer is dan een smeermiddel voor een popcornfabriek, meer dan (zoals Frank Lloyd Wright ooit televisie omschreef) “chewing gum for the eyes.” Op voorwaarde ook dat de fragiele biotoop van de bioscoop gekoesterd wordt.
Samen met Debra Granik hopen we “dat we kunnen terugkeren naar een leven waar films kunnen vertoond worden om de effecten te bereiken waarvoor ze gemaakt zijn: hartstocht opwekken, kritische geesten ontwikkelen, reflectie stimuleren en fungeren als spiegel. Met verhalen van overal, gemaakt vanuit verschillende standpunten en diverse ervaringen om ons uit onze comfortzone te halen. We weten nu meer dan ooit wat het is om gevangen te zitten in een eindeloze cyclus van tweets en nieuwsberichten. Ik hoop dat we kunnen terugkeren naar een langere, ononderbroken, vorm in een cinema waar gedachten en zinnen uitgewisseld worden.”
Zeker ook in het donker. Op een groot wit scherm. In de bioscoop van Goodbye, Dragon Inn, Cinema Paradiso, Le Fabuleux Destin d’Amélie Poulain, Taxi Driver, Inglorious Basterds, Last Action Hero, The Purple Rose of Cairo, Cape Fear, Fantasma, Gremlins, An American Werewolf in London, The Blob, Matinee, LA LA Land, The Outsiders of Donnie Darko. Waar alleen kijken ook samen ervaren is. Waar we voelen en zien hoe essentieel cinema is.
Donnie Darko (Richard Kelly): “I made a new friend. An imaginery friend.”
“We veranderen. Misschien is die verandering goed, misschien is ze noodzakelijk maar voor één keer wil ik er tegen vechten. Ik wil me met volle kracht vastklemmen aan wat films voor mij betekenen. En al kan ik jullie niet zien in het donker geloof ik, ben ik er zeker van, dat jullie er ook aan hechten. Until the lights come up,”
David Lowery – Ain’t them Bodies Saints, A Ghost Story, The Old Man and the Gun
Le Fabuleux Destin d’Amélie Poulain (Jean-Pierre Jeunet): Filmpassie en liefdesdromen in de bioscoop.
