Dagboek van een leeg bed: Mijmeringen van een migrant

dinsdag 1 september 2020 18:25

Spread the love

Vijftien jaar geleden besloot theatermaker Mokhallad Rasem niet meer terug te keren naar Irak en asiel aan te vragen in België. Wat betekent het om van het ene ogenblik op het andere huis en thuis te moeten achterlaten en ergens anders opnieuw te beginnen, van de grond af aan? Zijn voorstellingen zijn evenzovele antwoorden op die vraag. Voor Dagboek van een leeg bed – geselecteerd voor het Vlaams en het Nederlands Theaterfestival – baseert hij zich op de vele notities die hij in de loop van de jaren maakte. De tekst van de voorstelling werd in een drietalige uitgave – Nederlands, Engels en Arabisch – gepubliceerd, geïllustreerd met tekeningen van de auteur. Dramaturg Erwin Jans schreef een nawoord over hoe ‘kunstenaar zijn‘ en ‘vluchteling zijn’ bij Mokhallad Rasem existentieel verbonden zijn.

“Het kussen van je bed is tijdens de nacht het dichtst bij je hoofd. Het weet wat je denkt en droomt. Soms wil het kussen je gedachten niet dragen omdat ze te zwaar zijn. Dan wordt je wakker met een stijve nek en kan je je hoofd niet meer bewegen. Hoeveel weegt je hoofd met een zware gedachte? Met een mooie gedachte? Soms weegt één enkel woord zeer zwaar in je hoofd. Soms zijn heel veel woorden heel licht.”

Is het overdreven om te zeggen dat theatermaker Mokhallad Rasem met dit poëtische beeld heel precies beschrijft wat hij sinds zijn komst naar België in al zijn voorstellingen doet? Namelijk: zijn hoofd wegen, met alle gedachten, herinneringen, emoties en fantasieën erin. En in het bijzonder het gewicht van bepaalde woorden wegen. Woorden die in zijn leven van groot belang zijn: oorlog, vluchten, afscheid nemen, wachten, aanpassen, opnieuw beginnen, etc. Sommige woorden trekken het weefsel van een leven stuk, andere woorden proberen de draden te herstellen. En in het hart van dat proces staan woorden als moeder, moederland en moedertaal. Drie moeders die Mokhallad, door oorlogsomstandigheden gedwongen, moest achterlaten, maar die blijven terugkeren in zijn slapeloze hoofd én in zijn theatervoorstellingen.

Foto: Dagboek van een leeg bed

Het theater zit Mokhallad Rasem (Bagdad, 1981) in het bloed. Zijn inmiddels overleden vader, Rasem Al Jumaily, was een bekend Iraaks acteur die volkstheater maakte en ook actief was in de film- en televisiewereld. Mokhallad Rasem ging in 1996 naar het Conservatorium van Bagdad en studeerde daarna theater aan de universiteit. Na zijn studies richtte hij een theatergezelschap op. Met hun voorstelling Sorry, Sir, I didn’t mean it won het gezelschap de prijs voor de beste voorstelling op het International Festival for Experimental Theatre in Caïro (2004). De voorstelling werd in 2005 voor een tournee door Duitsland uitgenodigd. Nadat een Amerikaans-Britse invasie de Iraakse dictator Saddam Hoessein ten val had gebracht, brak een gewelddadige burgeroorlog uit die het hele land destabiliseerde. De familie Rasem besloot naar Syrië te vluchten en gaf aan zoon Mokhallad de raad om in Europa te blijven. Hij belandde uiteindelijk in België.

’Kunstenaar zijn’ is voor Mokhallad Rasem van dan af existentieel en onverbrekelijk verbonden met zijn ‘vluchteling zijn’. Zijn gedwongen besluit om in Europa te blijven, veroorzaakte een totale breuk in zijn leven. In Irak was hij een theatermaker, de zoon van een populaire televisieacteur. In België was hij niemand. Hij sprak niet alleen geen Nederlands. Ook artistiek stond hij nergens. Niemand kende hem of had ook maar iets van zijn werk gezien. Niet alleen de directe band met zijn land, zijn taal, zijn familie en zijn vrienden was verbroken, ook zijn artistieke loopbaan en zijn artistiek netwerk – zijn hele symbolische kapitaal – verdween van de ene dag op de andere als sneeuw voor de zon. Naast een nieuw leven, moest hij ook bouwen aan een nieuwe artistieke loopbaan. In België doorliep hij opnieuw een hoogst persoonlijke ‘theateropleiding’: hij leerde de taal, zag alles wat hij kon zien en greep iedere mogelijkheid aan om theater te maken. De afstand tot zijn geboorteland liet hem toe kritisch naar zijn eigen theatertaal te kijken en nieuwe expressievormen te ontdekken. Zijn doorbraak kwam er in 2010 met Irakese geesten, een theatervoorstelling over de impact van de recente oorlogen in Irak op verleden, heden en toekomst van zijn generatie.

‘Dagboek van een leeg bed’, Mokhallad Rasem

In steeds nieuwe theatrale vormen vertelt hij ons over de ervaring van het migreren. Aanvankelijk deed hij dat aan de hand van ingrijpende bewerkingen van repertoirestukken als Romeo en Julia en Othello (van Shakespeare) en Caligula (van Camus). Die klassieke stukken injecteerde hij met de actualiteit van zijn leven en zijn land. Omdat hij niet aanwezig kon zijn bij de begrafenis van zijn vader in Syrië, ensceneerde hij die begrafenis op een rituele en aangrijpende manier opnieuw in zijn voorstelling Hamlet Symphony (2014). Daarna concentreerde Mokhallad zich op verhalen die hijzelf optekende. Wachten (2013) en Wachten bis (2014) zijn gebaseerd op de eenvoudige vraag: ‘waar wacht je op?’ In Wachten wordt die vraag gesteld aan een heel uiteenlopende groep van anonieme mensen en in Wachten bis aan een groep leerlingen van een middelbare school. In beide gevallen zijn de antwoorden een getuigenis van eenzaamheid, hoop, verlangen en verdriet. De nevenschikking van soms banale, soms diepzinnige, nu eens goed geformuleerde, dan weer moeizaam verwoorde antwoorden, op video opgenomen en tijdens de voorstelling geprojecteerd, creëerde een ontroerend panorama van emoties.

Zijn documentaire Young Bagdad (2017) is gebaseerd op een workshop die hij in 2015 in Bagdad gaf aan jonge mensen die met theater bezig zijn. Mokhallad vroeg hen naar hun dromen in een wereld die getekend was door oorlog, destructie en terreur. Eveneens in 2017 bracht Mokhallad Rasem een aantal weken door in een asielcentrum in Menen aan de Franse grens en sprak daar met vluchtelingen. Hij vroeg hen naar hun verwachtingen voor de toekomst en legde die gesprekken op camera vast om ze een plaats te geven in de voorstelling Zielzoekers. Voor zijn voorstelling Mothersong (2018) ging hij in kampen in Libanon, Irak en Syrië praten met moeders die een zoon of een echtgenoot in het oorlogsgeweld verloren had. Hij wilde de stem van de moeders vastleggen als een hommage aan hun geduld en hun nooit aflatende energie. De voorstelling is een mooi voorbeeld van een ‘theater van de armoede’: met een paar doeken en enkele tapijten, wat potten en pannen, licht en projectie roept Rasem een hele wereld op waarin het concrete alledaagse overvloeit in een mythische en rituele dimensie.

Beeld: Dagboek van een leeg bed

In zijn verlangen om nog intiemer theater te maken, nog dichter bij de toeschouwers, verraste Mokhallad in het seizoen 2017-2018 met een nieuw initiatief: Delivery Theatre. Op zijn bromfiets, zoals een pizza deliverer, trok Rasem op bestelling Antwerpen in en bracht met zijn uitklapbare maquette van een theater verhalen bij de mensen thuis. Met tekeningen en kleine figuren maakte hij live een aangrijpende mini-voorstelling in de huiskamer. Vertrekpunt was de vraag: wat kan er gebeuren na de verwoesting? Is onze verbeelding krachtig genoeg om vanuit splinters en brokstukken opnieuw schoonheid tevoorschijn te toveren? In De Verse Tijd (2019) ensceneerde hij samen met Kuno Bakker de ontmoeting tussen twee mannen uit verschillende culturen en hun behoedzame, grappige en ontroerende poging om elkaar te leren kennen.

In Dagboek van een leeg bed (2019) gaat Mokhallad opnieuw in dialoog met zichzelf en zijn verleden als vluchteling. Hij staat alleen op het toneel. Het verhaal dat hij vertelt, is gebaseerd op de vele notities die hij al sinds jaar en dag neemt van wat hij denkt en voelt, van wat hem overkomt en van wat hij zich verbeeldt. Mokhallad heeft die notities herlezen en geselecteerd wat hem nu nog raakt. Toch is het geen biografisch verhaal dat hij vertelt. Soms lopen feit en fictie zelfs in elkaar over. Het is het verhaal van een man die in zijn eigen hoofd rondloopt dat heel veel lijkt op een kunstenaarsatelier met een bed. “Het hoofd van een mens is voor mij een doos of een doos vol dozen. Iedere doos is verschillend en heeft een andere inhoud: een gebeurtenis, een persoon, een klank, een geur, een gevoel, een stukje muziek. Er zijn dozen vol verlangen, vol wachten, vol eenzaamheid, vol oorlog, vol liefde, etc”, aldus Mokhallad Rasem.

‘Dagboek van een leeg bed’, Mokhallad Rasem

Dagboek van een leeg bed is geen rechtlijnige vertelling. Zo zit het leven immers niet in elkaar. Mokhallad wandelt tussen de dozen vol herinneringen, gedachten, gevoelens, dromen, indrukken, etc. De verhalen rijgen zich aan elkaar tot een lange poëtische vertelling. Soms hard. Soms grappig. Soms ontroerend. Soms dat allemaal tegelijk. Het belang van de voorstelling en van de hier afgedrukte tekst is de ervaring die eraan ten grondslag ligt en die door miljoenen mensen ter wereld gedeeld wordt: de ervaring van het moeten vluchten, het alles moeten achterlaten en het opnieuw moeten beginnen in een andere wereld. Voor velen onder ons die deze ervaring niet hebben meegemaakt, zijn dit woorden zonder gewicht. Teksten als deze, gebroken en gefragmenteerd, meer suggestief dan expliciet, die meer verzwijgen dan ze zeggen, helpen ons een idee te krijgen van de zwaarte van die woorden.

Mokhallad Rasem speelde deze voorstelling in het Arabisch, zijn moedertaal (met Nederlandse en Engelse ondertitels): “Ik schrijf mijn notities vanuit mijn gevoel. Ik wilde een keer niet over de taal hoeven nadenken. Wanneer ik in het Nederlands speel, speel ik in een geleende taal. Daarom doe ik het in mijn moedertaal. Het Arabisch is een rijke, muzikale en poëtische taal met veel synoniemen, veel associaties en veel mogelijkheden tot interpretatie.” Deze uitgave bevat ook de tekeningen die Mokhallad Rasem bij zijn gedachten maakte, waarvan er een aantal in de voorstelling te zien waren.

Erwin Jans

Dramaturg