Henriette Hanotte in Groot-Brittannië als onderluitenant bj de Auxilliary Services Special Forces. Ze wou parachutiste worden maar raakte gekwetst. Foto: © Bernard Leclercq/gemeente Rumes
Boekrecensie - Sven Tuytens

‘Passage Pyreneeën’: het verhaal van Belgische vluchtelingen tijdens WOII

Historica Spaanse Geschiedenis Sarah De Vlam vond drie nog levende getuigen die hun 'vergeten verhaal' en dat van duizenden andere Belgen vertellen. Zij stelt met haar eerste boek 'Passage Pyreneeën – Een vergeten verhaal van Belgische vluchtelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog' duidelijk dat “waar en wanneer ook, vluchten een afgedwongen keuze is, opgedrongen door de uitspattingen van oneerlijke verhoudingen” of hoe Belgische vluchtelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog dezelfde redenen hadden om hun thuis achter zich te laten als de vluchtelingen van vandaag.

maandag 4 mei 2020 14:33
Spread the love

 

Sarah De Vlam heeft haar hart aan de Pyreneeën verloren, lang voor ze haar geboortestad Gent inruilde voor de Catalaanse stad La Seu d’Urgell, niet ver van Andorra. Ze voelt zich pas thuis wanneer ze ‘haar’ bergen ziet en kent als geen ander tal van adembenemende bergpaden waar ze liefst zo weinig mogelijk volk tegenkomt.

Sarah toont zo een diep respect voor het gebergte waar de snel veranderlijke weersomstandigheden zeer verraderlijk zijn, zelfs voor de ervaren wandelaar. Het is dan ook niet verwonderlijk dat haar eerste boek ‘Passage Pyreneeën’, resultaat van twee jaar grondig onderzoek en één jaar schrijven, een verhaal vertelt waarin het gebergte een hoofdrol krijgt.

Bloedstollende verhalen

En neen, het is geen wandelgids maar een meeslepend en bij momenten bloedstollend vluchtelingenverhaal uit de Tweede Wereldoorlog over de duizenden Belgen die beslisten om de Duitse bezetting en de naziterreur te ontvluchten door clandestien de vrije wereld op te zoeken. Om die vrijheid te bereiken moesten ze te voet Pyreneeën over, een scheiding die veel meer dan alleen geografisch is, zowel vroeger als vandaag.

Wanneer Spanjaarden vandaag naar “de Europeanen” verwijzen, dan bedoelen ze diegenen die aan de andere kant van de Pyreneeën wonen, alsof zij er zelf niets mee te maken hebben. Er is ook een omgekeerde redenering waarbij Afrika aan de Pyreneeën begint en geografisch gezien is die correct. Volgens de Spaanse historicus Joaquín Costa zijn ‘Spanje en Marokko de twee helften van een geografische eenheid die de parallelle bergketens van de Atlas in het zuiden en van de Pyreneeën in het noorden als buitengrenzen heeft.’

Tijdens de Tweede Wereldoorlog probeerden Belgische vluchtelingen Groot-Brittannië, de Verenigde Staten of een ander vrij land te bereiken en dat kon enkel via bezet Frankrijk en de pro-nazistaat Vichy-Frankrijk, en vervolgens via de neutraal gebleven landen Spanje en Portugal. In Lissabon hoopten de vluchtelingen een schip te vinden dat hen op bestemming zou brengen.

Mensensmokkelaars tijdens WOII

De Antwerpse Pola Zandmer met haar man Henri Katzengold in Madrid (1943). Foto: © kleinzoon Eric Mauer

Geraakten ze tot aan de Pyreneeën, dan moesten ze die te voet en ongemerkt oversteken. Dat kon alleen door vertrouwen te stellen in ervaren smokkelaars en veel te betalen. Sommige vluchtelingen werden onderweg in de steek gelaten, anderen gedood. Hun tocht was een Odyssee en Sarah is verwonderd dat deze slecht uitgeruste vluchtelingen, die soms in bedenkelijke fysieke conditie verkeerden, er bij vriestemperaturen in slaagden de bikkelharde overtocht te maken.

Voor wie Spanje bereikte was daarmee het gevaar nog niet geweken. In plaats van de natuur liepen de illegale vluchtelingen nu het risico opgesloten te worden in concentratiekampen of gevangenissen, ook al was het land zogenaamd neutraal. De Spaanse dictator Francisco Franco hield de gevatte vluchtelingen bewust maanden en soms jaren, in schrijnende omstandigheden achter het prikkeldraad.

De Belgische diplomatie faalde smadelijk en alleen enkele opmerkelijke figuren zorgden ervoor dat het leed van de Belgische gevangenen in Spanje een beetje draaglijker werd. Wie Portugal bereikte, wist dat het ergste achter de rug was. De vluchtelingen kregen er de kans om fysiek op krachten te komen en een stukje verloren vertrouwen in de mensheid terug te winnen.

Pola, Jean en Henriette

Passage Pyreneeën draait rond drie hoofdpersonages die Sarah in 2018 sprak: Pola Zandmer, Jean Martial en Henriette Hanotte. Stap voor stap volgde zij hun vlucht van België tot de eindbestemming. Deze twee vrouwen en één man vertegenwoordigen de belevenissen van duizenden andere lotgenoten. En hier merken we dat Sarah historica is, want door zorgvuldig deze drie personen evenwichtig aan het woord te laten, schetst zij de drie belangrijkste profielen van de vluchtelingen: Joden, oorlogsvrijwilligers en verzetslieden of mensen die voor een ontsnappingslijn werkten.

Sarah maakt geen helden van haar hoofdpersonages die zij met veel respect en liefde aan de lezer voorstelt en doet veel meer dan het louter nauwgezet neerzetten van een historisch verhaal. Met een opmerkelijk oog voor de universele vluchtelingendynamiek wijst zij op de opvallende gelijkenissen met de actualiteit, waardoor de lezer beseft dat ook hij/zij Pola, Jean of Henriette kunnen zijn, niet enkel in de verleden tijd, maar ook als toekomstige mogelijkheid.

Goede schoenen en doorzettingsvermogen

Jean Martial in Groot-Brittannië bij de Brigade Piron (1944). Foto: © Jean-Louis Marichal

De coronapandemie leert ons dat gigantische crisissen op enkele maanden tijd hele samenlevingen in de war kunnen sturen. En wie weet staan wij, Europeanen, door een samenloop van omstandigheden, vroeg of laat weer voor de keuze van blijven of vluchten. Daarna moeten we kiezen welk paar schoenen het best geschikt zal zijn voor de vlucht, we zullen moeten putten uit een flinke dosis doorzettingsvermogen en hopen dat diegenen die we onderweg tegenkomen op z’n minst een beetje medelijden voor ons lot kunnen opbrengen.

Sarah’s Passage Pyreneeën toont ons hoe deze gewone mensen ‘van om de hoek’ in staat zijn om bovenmenselijke fysieke inspanningen te leveren wanneer de weg terug geen optie kan zijn. Tegelijk huivert de lezer van de obscure kant van onze mensheid, van diegenen die in het beste geval ongevoelig voor het lot van de ongelukkige medemens de andere kant opkijken, terwijl anderen een kans zien om uit het ongeluk van medemensen zoveel mogelijk munt te slaan. En dan blijft er de ergste categorie over: de pikzwarte zielen die de ongelukkige medemens liever dood dan levend zien.

De auteur schreef dit onbekende verhaal om de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog kracht bij te zetten, en mee te helpen recupereren. Zij doet dit niet alleen als historica, maar vooral als wereldburger, want meer dan alles wil zij met dit eerste boek duidelijk stellen dat “waar en wanneer ook, vluchten een afgedwongen keuze is, die opgedrongen wordt door de uitspattingen van oneerlijke verhoudingen”.

 

Sarah De Vlam (1977) studeerde geschiedenis en Spaans in Gent en Geschiedenis van Spanje in Madrid. Zij woont in de Catalaanse Pyreneeën.

Sarah De Vlam. Passage Pyreneeën – Een vergeten verhaal van Belgische vluchtelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vrijdag, Antwerpen, 2020 (208 pp.) ISBN 9789460018671

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!