Laten we even het argument van Loobuyck volgen.
Zijn opiniestuk begint met de onder filosofen druk bediscussieerde aardbeving in Lissabon in 1755. Daarbij slaagt hij erin om de visies Voltaire en Rousseau op één hoop te gooien met die van Leibniz en ze samen te brengen onder de noemer “teleologisch”.
“Telos”, verklaart Loobuyck correct, “is het Griekse woord voor doel.” Teleologische denkers gaan ervan uit dat alles veroorzaakt wordt door een vooraf gegeven doel. Het is het doel van de steen om naar beneden te vallen. Die manier van denken heeft een bijzonder groot potentieel voor verdedigers van de status quo. Zo stelde Leibniz dat ook een grote ramp zoals een aardbeving een bepaald goddelijk hoger doel heeft, dat voor ons niet te begrijpen valt.
Voltaire schreef een roman, Candide ou l’optimisme, om dit standpunt van Leibniz volstrekt belachelijk te maken. Bernstein herwerkt het boek tot een formidabele opera. Candide is tegelijkertijd een kritiek op de status quo en op teleologisch denken. Voltaire sluit zijn boekje af met een pleidooi voor — weliswaar bescheiden — praxis; handelingen waarmee we de wereld omvormen.
Precies het omgekeerde van wat Leibniz verdedigt dus. Maar goed, die nuance weerhoudt Loobuyck er niet van om de sprong te maken naar de coronacrisis vandaag. Wie vandaag een link maakt met het systeem waarin we leven, zo stelt Loobuyck, denkt ook teleologisch, want je gaat op zoek naar een reden voor deze crisis.
Er is echter een fundamenteel verschil tussen een oorzaak en een doel, die hier over het hoofd wordt gezien. Denken in termen van oorzaken is namelijk precies het omgekeerde van denken in termen van doelmatigheid. De zwaartekracht, de evolutietheorie, de oerknal; alle grote wetenschappelijke doorbraken zetten het teleologisch denken op haar kop vanuit het inzicht dat het geen hoger gelegen doelen, maar voorafgaande oorzaken zijn die verandering teweegbrengen.
Toegepast op de coronacrisis spreken we dan over de agro-industrie. Niet enkel zorgt de ontbossing er voor dat we als mensen meer in contact komen met dragers van virussen. “De kweek van genetische monoculturen van gedomesticeerd vee schakelt alle mogelijke brandgangen uit die besmetting anders zouden kunnen vertragen”, legt evolutionair bioloog Rob Wallace uit. “Je kan gewoon geen beter systeem bedenken om dodelijke ziektes te kweken.”
In tweede instantie spreken we dan over de neoliberale besparingslogica. Die zorgt er onder andere voor dat voorraden mondmaskertjes niet vernieuwd worden en mensen in het rijkste land ter wereld de dokter niet kunnen betalen. Uiteraard heeft Loobuyck gelijk dat het virus niet gekomen is met als doel het kapitalisme te straffen. Maar dat betekent niet dat het kapitalisme geen systemische oorzaak van de toename van pandemieën kan zijn.
Loobuyck concludeert — geheel in lijn met Leibnitz — dat het onzinnig is om over zulke systemische oorzaken na te denken. Dat een voorraad mondmaskers wellicht geen slecht idee is, moet zelfs hij toegeven. Maar verder dan kapitalisme met mondmaskers mag het dus niet geen. Hij beroept zich daarvoor zo waar op Immanuel Kant. Durf denken, zei Kant. Maar niet verder dan je neus lang is, voegt Loobuyck daar aan toe.
Wanneer een hooggeplaatste filosoof zich in vreemde bochten moet wringen om aan te tonen dat iets niet het geval is, is dat meestal een aanwijzing dat iets wel het geval is. Laten we dus wel de oorzaken van deze crisis bestuderen. Want het is omdat de dingen zijn zoals ze zijn, dat de dingen niet zullen blijven zoals ze zijn. En dus moeten we de wereld begrijpen om haar te veranderen.
