In Vlaanderen en Brussel volgen jaarlijks meer dan 2600 mensen les in de gevangenis en participeerden 62,5 % van de gedetineerden in 2018 in één van de 430 activiteiten van sport- en cultuuraanbieder De Rode Antraciet. Maar een garantie dat je les, workshop, proclamatie of zelfs gepland examen effectief doorgaat, dat heb je in de gevangenis niet. Ook leerkrachten en vormingswerkers staan bij stakingen en sociale onrust in de gevangenis voor de poorten en niet voor hun groep binnen de muren. Dat kan beter.
Dat gedetineerden recht hebben op leren in detentie is niet enkel de overtuiging van Klasbak vzw. De wetgever heeft dit voorzien. Iedere burger heeft recht op leren en gedetineerden blijven burgers. Het departement onderwijs ondersteunt sinds 2007 structureel onderwijs in de gevangenis via het volwassenenonderwijs en Vocvo (d.i. Vlaams ondersteuningscentrum voor het volwassenenonderwijs). In de basiswet die de rechtspositie van de gedetineerden regelt, staat heel duidelijk dat de gevangenis vormingsactiviteiten (bv. onderwijs, alfabetisering, beroepsopleiding, sociale vaardigheidstraining, sport, …) ter beschikking moet stellen met het oog op persoonlijke ontplooiing, het zinvol doorbrengen van de detentietijd en een geslaagde re-integratie in de maatschappij.
Waarom is leren zo belangrijk dat men het zelfs in een wet heeft vastgelegd? Wanneer men iemand veroordeelt tot een gevangenisstraf bestaat de straf uit het beroven van zijn of haar vrijheid. Dat legt de rechter op. Nog meer mensenrechten wegnemen, zoals het recht op educatie en dus extra gaan straffen zonder veroordeling, kan en mag je niet rechtvaardigen. Je tijd, soms ettelijke jaren in gevangenschap doorbrengen, is effectief de straf. Dat doet iets met een mens. Je verliest contact met je gezin, familie en vrienden, je speelt je job kwijt, je krijgt vaker gezondheidsproblemen, je ontwikkelt angst voor open ruimten, … Met het vormingsaanbod in de gevangenis probeert men hierop in te spelen en detentieschade te beperken en mensen voor te bereiden op re-integratie.
Men vergeet het soms, maar een gevangenisstraf is in 99% van de gevallen niet voor altijd. Op een bepaald moment zit de straf er op en maakt men terug deel uit van de vrije samenleving. Misschien komt hij of zij wel in jouw buurt wonen. Hoe willen we dan dat deze nieuwe buren uit de gevangenis komen? Beter of slechter? Uit onderzoek blijkt dat leren positieve effecten heeft op recidive. Uit een analyse o.b.v. 58 eerdere onderzoeken geven Amerikaanse onderzoekers aan dat gedetineerden die tijdens hun detentieperiode een cursus volgen 13% meer kans hebben op tewerkstelling na hun vrijlating en 43% minder kans hebben om te recidiveren dan gedetineerden die geen onderwijs genoten tijdens hun detentieperiode.
Educatie is dus een waardevol goed, maar de voorbije jaren zijn de gevangenissen al te vaak het toneel geweest van stakingen. In 2018 waren er 257 stakingsdagen in de gevangenis; 139 in de Vlaamse, 91 in de Waalse en 27 in de Brusselse. Het eerste wat dan sneuvelt is het vormingsaanbod. Zowel in Brugge als in Brussel lag het aanbod bijvoorbeeld zelfs voor meer dan een jaar volledig stil. In een leertaject is continuïteit één van de sleutelfactoren voor succes. Ook voor de aanbodverstrekkers in de gevangenis, zoals de Centra voor Volwassenenonderwijs, is deze situatie verre van ideaal en wordt hun engagement geregeld op de proef gesteld.
Aan recidive en een mislukte re-integratie hangt een kostenplaatje, letterlijk en figuurlijk. Voor de betrokkenen en de maatschappij. Een gedetineerde kost de staat al gauw ca 60.000 euro per jaar. Ook het lesgevend personeel, de scholen en de vrijwilligers die de activiteiten ondersteunen en hiervoor uren vrijhouden, delen in de kost wanneer de lessen voor de zoveelste keer niet kunnen doorgaan. Zelfs de burger die met de belastingbijdragen onderwijs subsidieert, betaalt zo voor niets. Een daling van het recidivepercentage met slechts 15% zou al betekenen dat 725 gedetineerden niet opnieuw opgesloten worden, wat overeenkomt met een daling van bijna 30 miljoen euro dat de staat jaarlijks aan detentie zou spenderen. Aldus een inschatting van de Vrijdagsgroep (d.i. een denktank voor maatschappelijke uitdagingen, een initiatief van de Koning Boudewijnstichting).
Als we de kosten-baten vergelijken, concluderen we dat het volgen van lessen in de gevangenis zijn bestaansrecht en nut heeft bewezen. De wetgever verankerde dit reeds in 2005 in de basiswet die de rechtspositie van de gedetineerden regelt. Maar het herhaaldelijk sneuvelen van het leeraanbod in de gevangenissen bij staking en onrust de voorbije jaren toont aan dat er nood is aan maatregelen die dit aanbod vrijwaren. De positieve effecten op de re-integratie en het verminderen van de kost op verschillende vlakken kan men niet onder de mat vegen. Nu moet educatie in detentie ook gegarandeerd kunnen plaats vinden.
Klasbak is het kenniscentrum en netwerk voor leren in detentie en de Vlaamse afdeling van de European Prison Education Association (EPEA).
