Het verhaal van Sinterklaas en Zwarte Piet doorheen de jaren

Zoals elk jaar heerst er rond deze periode van het jaar een grote discussie in onze maatschappij. Het onderwerp daarvan is meestal de vraag of de figuur van Zwarte Piet afgeschaft moet worden omdat sommigen menen dat dit een racistische traditie is. De meerderheid van de pro-argumenten voor een roetveegpiet gingen over het feit dat het afgeschaft moest worden omdat het racistisch is en dat dit anno 2019 niet meer kon. Daar stond tegenover dat de meerderheid van de contra-argumenten zich baseerden op het feit dat het een traditie is om een volledig zwart-geschminkte Zwarte Piet te hebben en deze als gevolg zo moest blijven. Ik besloot om de oorsprong en evolutie van Zwarte Piet te bestuderen.

maandag 2 december 2019 18:06

Spread the love

Hoe is de figuur van Sinterklaas ontstaan?

De figuur van Sinterklaas vindt zijn oorsprong bij de bisschop Nicolaas van Myra. Nicolaas werd geboren rond het jaar 280, in de huidige provincie Antalya. In het begin van de 4de eeuw werd hij aangesteld tot bisschop van Myra, de huidige stad Demre. Hij stierf op 6 december rond het jaar 340. Hij werd later heilig verklaard door al de verhalen en legendes die over hem de ronde deden.

In de vroege Middeleeuwen wordt hij gezien als de patroon van handelaars, bankiers, jongeren en huwbare meisjes. Het feit dat hij met kinderen wordt gelinkt, heeft te maken met een interpretatie van oude legendes. Volgens één van die legendes zou Nicolaas ooit 3 vermoorde studenten tot leven hebben gewekt nadat ze door een herbergier vermoord werden. In deze legende werden de studenten omschreven als “innocenti”, wat onschuldig betekent. Doorheen de tijd is Sinterklaas gelinkt aan de “onschuldige kinderen” en werd hij dus als gevolg hiervan gezien als een soort van kindervriend. Op verschillende prenten wordt hij afgebeeld met een geketende zwarte duivel aan zijn zijde.

Nadien kregen de protestanten het voor het zeggen in de zeventiende eeuw en werd het verboden om het Sinterklaasfeest te vieren. Tot in het begin van de 19de eeuw werd het feest overal anders gevierd afhankelijk van de streek of regio waarin je woonde. Rond 1850 schreef onderwijzer Jan Schenkman een boek “Sint Nicolaas en zijn knecht” en dit vormde de basis voor het huidige Sinterklaas-feest.

Zwarte Piet maakt zijn intrede

Schenkman laat in zijn boek de Sint uit Spanje komen en geeft hem een hulpje, namelijk een Moorse knecht. Een Moor is een moslim die in Spanje woonde tijdens de Middeleeuwen. Deze helper heeft nog geen naam. Soms wordt hij “Moor” genoemd en soms “knecht”. Op dat moment heeft hij ook nog geen roe of zak. Na verloop van tijd wordt hij “Zwarte Piet” genoemd.

De eerste decennia van de 20ste eeuw ondergaat Zwarte Piet een tal van veranderingen. Soms draagt hij een tulband, op andere prenten dan weer een fez en soms zelfs een Indiaas pak. Het is pas later in de twintigste eeuw dat hij een vast kostuum krijgt. Dit kostuum is een pagekostuum dat door Moorse bedienden werd gedragen in de 16de eeuw. Zwarte Piet droeg ook een roe bij zich waar hij kinderen een tik mee kon geven en in het extreme geval in een zak kon meenemen naar Spanje.

Zwarte Piet heeft een link met de slavernij door de manier waarop hij wordt uitgebeeld. Tussen de 16de en halverwege de 18de eeuw waren er in Europa verschillende Moorse pages onvrijwillig in dienst van Europeanen. Ze moesten niet op de plantages werken maar werden ingeschakeld voor lichte werkzaamheden in het huis. Vandaar dat ze mooie kleding aan hadden want dit paste bij al de taken die ze moesten vervullen. Nederland had in 1850 de slavernij nog niet afgeschaft! Dus het is zeer waarschijnlijk dat Schenkman hierdoor geïnspireerd werd, aangezien het heel normaal was volgens die tijdsgeest.

Waarom komt het nu pas in de media als deze traditie al superlang bestaat?

Er bestaat eigenlijk al decennialang kritiek op de figuur van Zwarte Piet. Men begon aan het einde van de 20ste eeuw in te zien dat een zwarte knecht voor een witte man problematisch was. Een nieuw verhaaltje, namelijk dat Zwarte Piet zwart ziet door het roet van de schoorsteen, moest dit oplossen.

De reden dat het nu echt in de media komt, is omdat de VN-commissie voor mensenrechten het onder de aandacht bracht. Dit deden ze omdat Zwarte Piet hen deed denken aan de racistische traditie van “Blackface” waarbij een wit persoon zijn gezicht zwart verft om een zwart persoon te proberen imiteren. Ook beginnen meer internationale beroemdheden zich uit te spreken over Zwarte Piet op sociale media.

Wat exact is ‘Blackface’?

Blackface

‘Blackface’ ontstond binnenin de minstrel-show. Dit is een genre in het Amerikaanse theater dat ontstaan is aan het begin van de negentiende eeuw. In deze shows spotten witte acteurs met Afro-Amerikanen die op dat moment nog slaven waren. Zo speelden ze een lui stereotiep typetje.

Het is dus mogelijk dat de figuur van Zwarte Piet beïnvloed is geweest door deze minstrel-shows. Deze kenden namelijk zo’n groot succes ten tijde van Schenkman dat het bijna onmogelijk is dat ze niet op de een of andere manier invloed hadden op de schrijver. Deze Amerikaanse theatergezelschappen toerden doorheen Europa en nadien ontstonden er ook Europese versies hiervan die verfilmd werden en pas stopten in 1978.

Zwarte Piet en zijn link met de duivel

Nu een andere verklaring … In de Middeleeuwen was “de Zwarte” een geheime bijnaam voor de Duivel, die toen ook “Pietje Pek” of “Zwarte Piet” genoemd werd. Van de Duivel werd geloofd dat hij bij stervelingen via de schoorsteen, de weg van het geestenrijk naar de mensenwereld, binnendrong. Er zijn afbeeldingen uit die tijd die laten zien hoe een duivel een zak met verdorven zielen naar de muil van de hel sleept.

In een aantal legenden wordt verteld hoe de heilige Nicolaas van Myra vecht met een duivel en deze duivel zich aan Nicolaas onderwerpt. Sint-Nicolaas houdt daarna de duivel met behulp van een ketting in bedwang. De duivel was dus gedwongen om de heilige te volgen, waardoor hij minder als angstaanjagend aanschouwd werd. Langzaamaan werd hij meer en meer uitgebeeld als knecht. In Oost- en Midden-Europa werd hij graag als opvoedkundig middel gebruikt.

Als metgezel van de heilige Nicolaas, bedreigde de duivel de stoute kinderen met een roe of ranselde hen daarmee af. Zo’n roe was sinds de Middeleeuwen een geliefd opvoedmiddel bij leerkrachten. Dit is eigenlijk wel een beetje tegenstrijdig voor een duivel, want deze zou het kwade juist moeten aanmoedigen en belonen in plaats van bestraffen … Of moet dat bestraffen zijn gehoorzaamheid aan het Goede (Sint-Nicolaas) juist benadrukken? Vroeger kwam in St.-Nicolaas-spelen in Vlaanderen een zwartgemaakte en met dierenhuiden (dus een soort duivel) omhangen persoon voor, die kettingen achter zich aansleepte. Telkens weer wist Sint-Nicolaas hem te overwinnen. Later zou deze man dan de knecht van Sint geworden zijn.

Wat nu?

Deze discussie is moeilijk om rationeel te bekijken omwille van 2 redenen: er is geen eenduidige verklaring voor de figuur van Zwarte Piet en ook heeft iedereen hier emotionele herinneringen aan. Sommige mensen kijken met een nostalgisch gevoel naar het feestgebeuren en zouden niet willen dat deze verandert. Het was namelijk een leuk feest in hun kindertijd. Andere mensen, voornamelijk zwarte kinderen, hebben te maken gekregen met vervelende opmerkingen en ik snap hen dan wanneer ze zeggen dat bepaalde opmerkingen uit hun kindertijd hen nog altijd zijn bijgebleven. Er is niemand die wil dat het hele feest afgeschaft wordt dus dan vraag ik me af waarom mensen er zo hard op tegen zijn dat het met een kleine aanpassing een feest voor iedereen wordt.

Allereerst, of je nu een voor- of tegenstander bent van de traditie: tradities veranderen voortdurend en horen te veranderen. Anders kunnen we de figuur van Zwarte Piet beter helemaal weglaten en het weer met de duiveltjes vieren.

Ten tweede zijn niet alle tradities per definitie goed. Waarom zouden we deze dan behouden puur “voor de traditie”? Voorbeelden hiervan zijn: de doodstraf, lijfstraffen en dwangarbeid.

Ten derde hoop ik dat het argument dat andere “volkeren” zich gewoon zouden moeten aanpassen, niet meer gebruikt wordt. De meeste mensen die kritiek hebben op Zwarte Piet zijn vaak hier geboren, hier opgegroeid en hebben hier gestudeerd of werken hier. Zij maken net zoals de autochtone bevolking deel uit van de samenleving. Als je daar een andere opvatting over hebt, mag je me altijd proberen te overtuigen met deftige argumentatie.

Wat ik hiermee probeer duidelijk te maken is dat het niet gezond is om je krampachtig vast te houden aan een traditie wanneer je met lichte aanpassingen diezelfde traditie een langer leven biedt. Tradities die zich niet kunnen aanpassen, verdwijnen uiteindelijk toch.