Santiago, Italia

Nanni Moretti’s ‘Santiago, Italia’: Vluchtelingen uit een ander tijdperk

dinsdag 2 juli 2019 20:06
Spread the love

De ene 11 september is de andere niet. Terwijl de aanslagen van 2001 in ons collectief geheugen zijn verankerd sukkelde de Chileense staatsgreep van 1973 in de vergetelheid. Daardoor geraakten zowel de bloedige repressie van de door de Amerikanen gesteunde militaire junta als het hoopvol experiment van Salvador Allende’s Volksfront uit beeld. Gelukkig laat de Italiaanse filmmaker Nanni Moretti in zijn documentaire ‘Santiago, Italia’ getuigen deze traumatische gebeurtenis situeren in een tijdperk waar vluchtelingen (nog) een warm welkom kregen.

In het openingsbeeld van de documentaire Santiago, Italia zien we filmmaker Nanni Moretti (La stanza del figlio, Il Caimano, Habemus Papam, Madre Mia) in 2018 vanop een heuvel naar de Chileense hoofdstad Santiago staren. Mijmerend. Turend naar huizen en straten die weinig zeggen over de mensen die er wonen en de verhalen die er rondwaren. Zijn gedachten gaan naar het verleden. Kleurrijke beelden van een hedendaagse manifestatie wisselen met zwart-wit opnamen van een meer grimmige betoging in 1973. “El pueblo unido jamás será vencido!”.

“Het verenigde volk zal nooit verslagen worden”, de kreet ontleend aan een Sergio Ortega’s strijdlied, weergalmt. De oproep aan het volk om zich te verenigen en zo een beter leven te claimen was het motto van de Volksfront-regering van Salvador Allende. Zijn in 1970 democratisch verkozen linkse regering werd op 11 september 1973 ten val gebracht door de staatsgreep van een militaire junta, gesteund door de C.I.A. en geleid door generaal Augusto Pinochet (die nog 1990 aan de macht bleef).

Moretti toont archiefbeelden van Allende en dichter Pablo Neruda vlak na de verkiezingsoverwinning om meteen een getuige aan het woord te laten.“De jaren van het Volksfront waren als een droom,” zegt cineaste Carmen Castillo bijna een halve eeuw later, “een heel land dat in een staat van verliefdheid verkeerde. Dat verleende het leven een intensiteit die eeuwig leek te duren. Het was zo’n eeuwigdurend moment waarop de hoop niet iets voor morgen is maar voor vandaag. Voor nu.”

Venceremos

Santiago, Italia

Santiago, Italia is niet de eerste film over de Chileense tragedie. Onder meer La batalla de Chili (Patricio Guzman),(Pablo Larrain), Il pleut sur Santiago (Helvio Soto), Machuca (Andrés Wood) en Missing (Costa-Gavras) gingen de documentaire voor. Films die golden als sterke aanklachten. “Ik klaag niet aan,” stelt Moretti, “ik tracht te begrijpen.” Daarom serveert hij geen politieke geschiedschrijving en fileert hij de uiterst rechtse putschisten niet maar laat hij getuigen aan het woord.

Nanni Moretti focust achtereenvolgens op de euforie van de Volksfrontperiode, de verbijstering en angst wanneer de staatsgreep de droom verandert in een nachtmerrie en de gemengde gevoelens bij de mensen die op de vlucht moeten voor het repressieve regime. Hij doet dat aan de hand van getuigenissen van zij die het land wisten te ontvluchten en uiteindelijk in Italië een nieuw leven opbouwden.

De vormgeving van Santiago, Italia is eenvoudig, Moretti volgt een tijdlijn maar plaatst de verhalen van de getuigen centraal. Hij vertrouwt op de kracht van herinneringen, op de kracht van woorden. Sporadisch ondersteund door (historische) beelden.

Wat opvalt in de getuigenissen die ik verzamelde, is de vreugde van die periode” benadrukt Moretti. “Het was een groots moment,” getuigt de na de staatsgreep naar Cuba gevluchte filmmaker Miguel Littin (La tierra prometida, La viuda de Montiel), “het was het belangrijkste moment dat onze generatie heeft meegemaakt omdat we dachten dat we ons land gelukkiger gingen maken. We zouden het analfabetisme uitbannen, het land teruggeven aan de boeren, de arbeiders zouden een beter leven krijgen.Onderwijs werd gratis voor alle kinderen die ook nog elke dag een halve liter melk kregen.”

Een andere filmmaker, Patricio Guzmán (“>La batalla de Chili, Nostalgia de la luz), zegt het even krachtig: “Chili was een land dat verliefd was op Allende en op alles wat er gebeurde. Het was geweldig. Het was prachtig. Ik stond tussen de mensen. In die tijd was ik bezig met de film El primer año (1972) waarin de gebeurtenissen in dat jaar, van maand tot maand, aan bod kwamen. Dat eerste jaar van Allende was geweldig, één groot feest. Op het platteland, in de steden, bij de mensen thuis. Er heerste een vreugde die ik nog nooit had gezien in Chili.”

Botsende visies

Salvador Allende op 11 september

Moretti sluit de euforie af met een profetische toespraak van president Salvador Allende in het nationaal stadion van Santiago op 2 december 1971. “Ik vertel jullie kameraden heel rustig dat ik geen apostel ben noch een messias. Ik voel geen roeping om martelaar te worden. Ik ben een sociaal strijder met een taak die me toevertrouwd is door het volk.

Maar laat het duidelijk zijn voor hen die de geschiedenis willen terugdraaien en die de wil van de Chileense meerderheid willen negeren: Zelfs zonder roeping als martelaar zal ik geen stap terugdoen.

Laat ze goed begrijpen dat ik La Moneda (het presidentieel paleis) pas zal verlaten als ik het mandaat van het volk heb uitgevoerd. Ik heb geen alternatief. Alleen als ze me met kogels doorzeven kunnen ze verhinderen dat ik het programma van het volk zal uitvoeren.”

Een zwart-wit opname van de achter een rij microfoons schuil gaande president die op 11 september 1973, nadat het presidentieel paleis gebombardeerd werd door de Chileense luchtmacht, zelfmoord pleegt om niet alleen te ontsnappen aan martelingen maar ook om te beletten dat het land in een burgeroorlog zou belanden.

Allende wist immers dat zijn regering belangrijke vijanden had – de Amerikanen waren woest omwille van de nationalisering van de kopermijnen, fabriekseigenaars boycotten de productie en handelaars omzeilden de vaste prijzen door de zwarte markt op te gaan – en vreesde voor een bloedige strijd.

Ook in progressieve kamp leefden er meningsverschillen. “Er was een tweedeling,” zegt arbeider David Muñoz, “in het ene kamp zei men: we moeten vooruit zonder concessies te doen. Het ijzer smeden nu het heet is. Het andere kamp wilde langzaam stappen zetten zonder de bourgeoisie te bruuskeren. De meerderheid binnen de Socialistische Partij was voor ‘voorwaarts zonder concessies’ Geen compromissen. De boom is al half omgehakt. Wat doe je dan? Zet je hem weer overeind of hak je hem om? Wij wilden hem omhakken.”

Op de vlucht voor de gruwel

Santiago, Italia

De pijn, angst, woede en ontreddering die de staatsgreep teweeg bracht zijn nog voelbaar in de getuigenissen die Moretti brengt. Soms stokt de stem en wellen de tranen op tijdens het vertellen. Aan een man die vertelde hoe een kardinaal belette dat mensen in de Villa Grimaldi (waar gefolterd werd) terecht kwamen, vraagt Moretti waarom hij instort wanneer die geestelijke ter sprake komt.

“Ik ben helemaal niet gelovig,” klinkt het, “maar hij was wat een kardinaal behoorde te zijn. Iemand die voor de zwakken opkomt.”De meeste mannen en vrouwen die Moretti spreekt ontvluchtten Chili via de Italiaanse ambassade in Santiago en bouwden in Italië een nieuw leven op. “Ik ben op het verhaal van de ambassade gestoten toen ik in Chili was voor een conferentie,” zegt Moretti, “het is iets waar we als Italianen best trots op kunnen zijn. We hebben mensen in nood geholpen. Helaas is er nu geen plaats meer voor medeleven en solidariteit. Dat is ontluisterend.”

Getuigen vertellen uitgebreid hoe ze in de ambassade geraakten, hoe het dagelijkse leven verliep en hoe ze uiteindelijk ontkwamen. Haast achteloos praten sommigen over hoe ze gefolterd werden. Een vrouw vertelt hoe ze werd vastgebonden op een bed, stroomstoten toegediend kreeg en furieus reageerde toen een van de folteraars een stuk tape van haar ogen trok omdat daarbij haar wimpers uitgerukt dreigden te worden.

Op de vraag van een lotgenote waarom ze zich daar over druk maakte gezien ze gingen sterven klonk het antwoord “maar ik wil sterven met wimpers!” Anderen kijken met weemoed terug op hun jaren als politiek activist. “Het was een mooie tijd,” zegt Stefano Rossi, “Wanneer er iets is wat het leven mooi maakt dan is dat niet alleen dat je waardig leven kunt leiden, wat al heel wat is, maar dat je mede voor anderen kunt realiseren maakt het extra mooi.”

De staatsgreep kwam dan ook over als een schok.Moretti maakt dramatisch gebruik van Allendes laatste radioboodschap. “Anderen zullen deze duistere en bittere episode overwinnen waarop het verraad poogt de overhand te krijgen,” zegt Allende in die beklijvende speech, “wees verzekerd dat eerder vroeg dan laat onze brede lanen weer toegankelijk zullen zijn voor vrije mensen die bouwen aan een betere maatschappij.

Lang leve Chili. Lang leve het volk. Lang leve de arbeiders. Dit zijn mijn laatste woorden. Ik weet zeker dat m’n offer niet voor niets zal zijn.” Een toespraak die een getuige zag als “een krachtig vaarwel. We wisten niet dat hij ging sterven maar beseften wèl dat dit het einde van een tijdperk was.”

Standpunt innemen

11 september 1973

Ondanks het feit dat Moretti beweert geen standpunt in te nemen is het duidelijk waar zijn sympathieën liggen. Hij laat twee militairen aan het woord maar geeft ze geen vrij podium. Guillermo Garin mag verklaren dat het leger de hoeder van de democratie was omdat Allende de weg van een totalitair regime uitging maar Moretti laat meteen een opponente wederwoord geven. En wanneer Eduardo Iturriaga de martelingen en ontvoeringen minimaliseert krijgt ook die lik op stuk.

Heel opmerkelijk is dat Moretti het ‘compliment’ van deze veroordeelde man dat Moretti ‘onpartijdig’ is: “ik ben niet onpartijdig.” Het is een van de weinige keren dat Moretti nadrukkelijk tussenkomt. Vanuit zijn cel probeert Iturriaga de cineast onder druk te zetten. “Ik geef geen interviews maar hiermee heb ik ingestemd omdat mijnheer Nunes zei dat dit interview onpartijdig zou zijn. Het is aardig dat u me mijn verklaring laat voorlezen maar wanneer u ze plaatst in een context die ons in een slecht daglicht plaatst…” begint hij. Waarop Moretti hem in beeld met zijn “Ik bèn niet onpartijdig” het zwijgen oplegt.

Die militairen werkten op mijn zenuwen,” bekent de cineast, “maar ik moest tijdens het interview geconcentreerd blijven. Niet onpartijdig maar kalm. Op eenzelfde manier snijd ik niet weg of kom ik niet tussen wanneer Rodrigo Vergara, die zonder geld in Italië arriveerde, zijn tranen niet kon bedwingen. Een filmmaker moet afstand nemen. Ik moet het scherm niet domineren zoals een Michael Moore doet. Ik respecteer Rodrigo door stil te blijven bij zijn emotionele reactie.”

Italië, gastland

In het slotdeel van Santiago, Italia geven de vluchtelingen aan hoe goed ze werden ontvangen. “Italie was eind jaren 70 een geweldig land. We kregen werk en werden warm ontvangen door bevolking”. “Je voelde de warmte van die mensen, hun solidariteit.” “Niet alleen politieke partijen steunden ons, ook de gewone mensen.” “Er was geen jaloezie of angst m.b.t. de nieuwkomers.”

Alhoewel “hun koffers klaarstonden om terug te keren” integreerden de meesten zich in Italië. “We hebben twee nationaliteiten,” zegt een onderwijzeres, “ik ben van geboorte Chileense maar Chili heeft me als een boze stiefvader behandeld en Italië was een genereuze solidaire moeder.”

De parallel met de huidige golf vluchtelingen die op een veel minder positief onthaal kunnen rekenen wordt impliciet én door sommigen ook expliciet gelegd. Een man schetst daarbij een somber tijdsbeeld: “Ik had de indruk dat ik aankwam in een land dat nieuw en onbekend was voor mij maar dat erg leek op Allendes droom in die tijd.

Tegenwoordig reis ik door Italië en zie ik dat het steeds meer op Chili gaat lijken. Op de slechte kanten van Chili. We leven in een maatschappij waar een vreselijk consumentisme regeert. De mensen geven niets meer om elkaar. Als ze je kunnen vermorzelen doen ze dat. Die kant gaan we keihard op. Naar het individualisme.”

Een uitspraak die de relevantie en de actualiteitswaarde van deze op getuigenissen steunende documentaire onderstreept. Herinneringen zeggen niet enkel iets over het verleden maar ook over het heden. En over de toekomst. Nanni Moretti’s

Santiago, Italia is een uitstekende en noodzakelijke film.

 

SANTIAGO, ITALIA: Nanni Moretti, It – 2018 – 80′; met Nanni Moretti, Miguel Littin, Patricio Guzman, David Munoz, Clara Szczaranski; scenario Nanni Moretti; fotografie Maura Morales Bergmann, montage Clelio Benevento; dvd dis. Cinéart.

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!