Dit lijvige boek (466p) wil een zo breed mogelijk inzicht aanbieden van de redenen en mechanismen die leidden tot een prominente aanwezigheid van extreem-rechtse partijen en bewegingen in de Europese democratieën vandaag.

Dit is een journalistiek werk, dat echter grondig onderbouwd werd. Het is in die zin een echte verademing in het panorama van ‘meningen’ dat in de geschreven pers al te welig aanwezig is. Wie denkt niet regelmatig: ik wil grondige informatie, en zelfs kennis, maar niet die eindeloze reeks meningen? Rijken levert informatie uit eerste hand: hij ging Europa rond om te praten met talloze figuren die komen en gaan, en soms ook langer blijven in de rechtse nationalistische bewegingen die terug zijn van weggeweest. Daardoor heeft de lezer minstens veel historische en zelfs psycho-sociale inzichten in dit boek, die politieke oordelen mee kunnen onderbouwen.

In die zin is het soms schokkend hoe persoonlijke, soms revanche-inspiraties de actoren van gisteren en vandaag in rechtse kringen lijken te blijven drijven: het aantal dubieuze figuren (uit misdaadkringen bvb) en avonturiers dat Rijken bespreekt uit de opkomende en vaak succesvolle nationalistische partijen en partijtjes geeft te denken.

Soms worden die figuren vroeg opgemerkt en door de eerlijk bewogen politici (vaak vanuit een al of niet grondig geschoolde kritiek) afgevoerd. Soms worden die figuren echter ook aangetrokken en ingezet als een soort stoottroepen, die de minder nobele machtsambities mee moeten waarmaken.

Hier vinden we, in vele landen, figuren die ranzige praat vertellen, willen kwetsen of opzettelijk polariseren om zo zelf meer nieuwswaardig te worden. Dat stelt natuurlijk grote vragen aan de vierde macht, de pers, die in deze vaak gemakkelijk succes en hoge oplages nastreeft onder het mom dat ‘nieuws’ wordt gebracht. De lijst van rechts-nationalistische politici die in hun carrière geholpen werden door die mechanismen, doorheen heel Europa, is groot.

Tot vandaag. Door de hoge graad van detail in Rijkens boek krijgt de lezer een goed overzicht, inclusief de interne afrekeningen die deze rechtse partijen blijkbaar meer dan anderen ten deel valt.

In de merkwaardige politieke ontwikkeling die Europa recent toont lijkt het centrum steeds meer aangevallen te worden. Wanneer bovendien de nieuwe sociale media worden ingezet op een systematische manier (met Cambridge Analytica als eerste bekende succesformule) dan ziet men rechts nationalisten plots sterker scoren, omdat zij (mede met hulp van bvb de kringen van Steve Banon) zonder scrupules manipuleren via deze krachtige communicatiemiddelen.

Een aantal opmerkingen van Rijken verdienen bijzondere aandacht: hij toont (zonder overigens zelf deze conclusie te trekken) hoe het samengaan van een centrumpartij met een rechts-nationalistische groep in de verschillende landen van Europa (Denemarken, Nederland, enz) steeds leidde tot schade aan de centrumpartij. Deze vaststelling wordt razend actueel na de zopas gehouden verkiezingen in België: degene die deze combinatie in Vlaanderen of België wil proberen weze gewaarschuwd: dit blijkt tot nu toe altijd politieke zelfmoord te zijn. De analyses van Rijken tonen ook aan waarom: rechts-nationalistische partijen willen of kunnen niet regeren voor een groter algemeen belang, maar vertonen een soort dogmatische structuur die het zo noodzakelijke compromis van de regeerders fataal moet stuk maken.

En ander besluit dat uit het boek komt, is dat de strijd van vandaag en morgen, mede door de rechts nationalisten aangezet of versterkt, anders ligt dan over de voorbije sociaal-economische breuklijnen. Die strijd verloopt minstens ook over de breuklijn nationalistisch-identitair tegenover globalistisch. In mijn mening moeten we daaruit emanciperen en een beredeneerde en bediscussieerde verhouding tussen mondiaal algemeen belang (bv. rond armoede en ongelijkheid, rond klimaat) als prioritair en een identitaire stelling op secundair niveau leren denken.

Dit boek is zeker de moeite waard, omwille van de massa gegevens die Rijken wist op te spitten. Er is nu werk voor analisten: Rijken levert geen model of theorie, maar wel een reeks gegevens. Sociale wetenschappers kunnen nu aan de slag om die veelheid te wegen en te interpreteren. De journalist heeft zeer degelijk werk geleverd. Nu moet de sociale wetenschapper dat ook doen, en dat is iets anders dan weer een ‘mening’ ventileren.

Kemal Rijken, ‘Eigen Volk. Hoe het rechtsnationalisme Europa veroverde’, Amsterdam: Ambo, 2019.