“Het is geen zwart-wit-verhaal,” schreef Ellen Vermeulen (°1982) in een opiniestuk voor De Standaard tijdens het maakproces van haar nieuwste documentaire. “Inclusief onderwijs gaat met ups en downs, het is een constant zoeken. Wat ik alweer bevestigd heb gezien: als je wil weten waarover het gaat, moet je tijd investeren. Tijd om te kijken. Niet eenmalig, maar altijd opnieuw. Proberen je te verplaatsen in de positie van de ander. Iedereen heeft een standpunt, vanuit de theorie, soms filosofisch. Er wordt zelden gekeken. Ik vraag me af of die politici enig idee hebben waarover ze spreken. Hoeveel tijd hebben ze in de klas doorgebracht alvorens te spreken? Wat hebben ze gezien?”

Het was de discussie rond het M-decreet, met “als triest dieptepunt de uitspraak van Koen Daniëls (N-VA) over ‘kinderen zonder armen en benen’ die niet kunnen zwemmen”, die Vermeulen aanzette om ‘als mens’ positie in te nemen. “Als filmmaker laat ik dat liever aan de kijker” gaf ze nog mee. Geen loze woorden. Inclusief neemt inderdaad geen positie in. De documentaire illustreert geen standpunten, doceert geen visies en serveert geen afstandelijke analyses. Zonder commentaar te geven observeert Vermeulen hoe kinderen hun plaats zoeken. Thuis en op school. We zien kleine interacties en grote inspanningen. Van kinderen, leerkrachten en ouders. Door hen te tonen geeft de cineaste hen ook een stem.  

Documentaires over mensenrechten

Ellen Vermeulen maakte eerder indruk met 9999 (2014), een spraakmakende documentaire over geesteszieke geïnterneerden in de gevangenis van Merksplas die haar de Fried van Hoof mensenrechtenprijs opleverde. Deze ook aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens vertoonde documentaire groeide uit tot de eerste film die opgenomen werd in de argumentatie waarmee een staat veroordeeld werd.

Inclusief (2018) is minder ophefmakend maar daarom niet minder indrukwekkend. De documentaire portretteert Irakli, Sami, Rosie en Nathan. Vier kinderen met specifieke speciale onderwijsbehoeften die les volgen in het gewoon onderwijs. We zien hoe ze thuis en op school functioneren, hoe inclusief onderwijs bij hen werkt. Zonder dat er experten, politici en overheden aan het woord komen. Maar ook zonder dat ouders en leraars verbaal getuigen. Alles draait in deze observerende documentaire rond de kinderen. En hun mensenrechten.

Ellen Vermeulen neemt de kijker niet bij de hand met een voice-over commentaar of opschriften maar voorziet wel een stukje duiding. Een omkadering eigenlijk. Inclusief opent, na een proloog met een rust uitstralende jonge leerkracht, immers met een bordje waarop we lezen: “Artikel 24 van het VN-verdrag (2006) waarborgt het recht op inclusief onderwijs voor een kind met een beperking. Het stelt dat een kind met specifieke onderwijsbehoeften steeds kan deelnemen aan het regulier onderwijs in kleuter-, lager en hoger onderwijs. Er zijn redelijke aanpassingen en voldoende ondersteuning nodig om het kwaliteitsvol te kunnen doen.”

En dan: “1,38 procent van de kinderen met speciale onderwijsbehoeften volgen les in het gewoon onderwijs. Inclusief onderwijs heeft uitgesproken voor- en tegenstanders en is al sinds zijn invoering onderwerp van debat. De kinderen worden zelden gehoord. Sami, Rosie, Irakli en Nathan, de kinderen uit deze film, volgen les in het regulier onderwijs.” 

Scènes uit het dagelijks leven

Wat Inclusief meteen na de generiek toont zijn flarden uit het dagelijks leven van deze vier kinderen. In huiselijke kring, in de schoolomgeving, in de auto, op de kinderboerderij,… Moeilijke momenten, vrolijke momenten, rustige momenten, hevige momenten. Met interacties tussen kinderen, tussen kinderen en volwassen en sporadisch tussen volwassenen (bij evaluatiegesprekken en de verwerking ervan).

Zo maken we kennis met Irakli, een jongen met een zware fysieke beperking die met ondersteuning van een persoonlijke assistente les volgt in het zesde leraar en buiten de schooluren serieuze inspanningen blijft leveren. Rosie is een kleuter van vier die worstelt met overgangen en door de juf bij alle activiteiten wordt betrokken. Sami zit in het vierde leerjaar en zowel meester Thijs als een therapeute begeleiden hem bij het omgaan met zijn driftbuien. En Nathan wordt door zijn medeleerlingen aan de Kunsthumaniora geholpen wanneer hij het moeilijk heeft om dingen te plaatsen.

“Mijn voornaamste doel is om een film te maken die dicht bij de kinderen blijft,” benadrukt Ellen Vermeulen, “Ik kan niet in hun schoenen lopen maar door veel tijd met hen door te brengen, wil ik iets vertellen dat waarachtig is. Na een maandenlange observatie in verschillende klassen, door deel te worden van de klas, is het zoeken naar een vorm waarin de kinderen zich kunnen bewegen en waarbinnen iets authentiek kan ontstaan.

Ieder kind is uniek, net als iedere klas. Dat is een vraag die ik mij voortdurend gesteld heb: hoe een film maken over een dermate controversieel thema, waar zoveel mensen bij betrokken zijn, zonder de uniciteit van iedere situatie te verliezen? Ik moet loslaten, en mij laten meenemen door de kinderen zelf. Iedere dag opnieuw loslaten om mij over te geven aan het moment zelf.” 

Het kind centraal

Met haar observerende, ‘vlieg op de muur’ documentaire Inclusief stelt Ellen Vermeulen het kind centraal. Een kind met bijzondere noden dat ‘profiteert’ van (lees: kan openbloeien door) inclusief onderwijs. Specialisten, politici en voor- en tegenstanders komen niet aan bod. En zelfs over de specifieke ‘problemen’ van de kinderen blijft de cineaste vrij vaag. Een kind is immers meer dan zijn ‘beperking’. Niet toevallig is het in de pre-generiek proloog vrij lang zoeken naar het ‘onderwerp’ van de documentaire. Niemand is ‘anders’ in deze klas, het zijn allemaal kinderen met een eigen persoonlijkheid.

Niet dat Vermeulen problemen, frustraties en angsten uit de weg gaat. Het wordt immers snel duidelijk dat de toestand fragiel is en de toekomst onzeker. En dat het zoeken en tasten blijft. “Als ouder gaat het daar iedere dag over, denk ik,” stelt Vermeulen, “over het zoeken naar wat wel kan, het zoeken naar nieuwe mogelijkheden wanneer iets moeilijk loopt.” Ze doet wat ze zich voorgenomen had: meningen opzij schuiven, tijd nemen om te kijken en kinderen tot leven laten komen voor de camera.”

Ze maakt daarbij straffe artistieke keuzes. Spaarzaam draaien op pellicule om geen overvloed van beelden te creëren, werken met zwart-wit om afleiding te vermijden en het gelijkheidsbeginsel ook visueel te vertalen en vooral ook heel lang bij de kinderen zijn om zichzelf volledig onder te dompelen in hun (school)leven én een band te ontwikkelen. Met de camera dicht op de kinderen zitten en hen volgen in plaats van hen in een kader (of een mise-en-scène) te dwingen. Het resultaat is een esthetisch fraaie documentaire die ethisch zo mogelijk nog mooier is. Want authentiek én respectvol.

Alhoewel Inclusief geen didactische boodschapfilm is en eerder een poëtisch realisme uitademt, is er wel een onderliggende boodschap: Inclusief onderwijs werkt. Tenminste wanneer we het zien als een werkwoord en we onze strakke meningen en onbuigzame standpunten inruilen voor openheid, empathie en respect. Immens respect voor kinderen, leerkrachten en ouders.

INCLUSIEF: Ellen Vermeulen, B – 2018 – 74′; met Irakli, Sami, Rosie & Nathan; scenario Ellen Vermeulen fotografie Jonathan Wannyn, montage Dieter Diependaele & Ellen Vermeulen; muziek Jan Swerts; productie Peter Krüger voor Inti Films & Chère Jeanne; dis. Docpoppiers, release 4 december 2018, te zien in Aventure Brussel, Sphinx Gent, Cartoon’s Antwerpen, Lumière Brugge, Budascoop Kortrijk, ZED Leuven, The Roxy Theatre Koersel en CC Zwaneberg Heist-op-den-Berg.