Wie zijn informatie over Brazilië alleen uit de mainstream media haalt krijgt een netjes afgelijnd setje verklaringen voor de overwinning van Bolsonaro. De Brazilianen zijn de enorm hoge geweldcijfers beu en hebben het gehad met de corruptie. Het is een clichématige uitleg die goed klinkt en verder debat overbodig maakt. Wanneer de lezer/kijker/luisteraar deze vertrouwd en logisch klinkende uitspraken hoort stopt zij/hij met verder nadenken en richt haar/zijn aandacht op een volgend onderwerp.

Geweld en corruptie? Daar is toch iedereen tegen? De media willen de komst van het fascisme in Brazilië netjes met deze uitleg verwerken, omdat anders het publiek wat dieper onder de oppervlakte gaat graven. Daar zou dat publiek heel wat oncomfortabele waarheden kunnen vinden over onze eigen regeringen, denktanks, bedrijven en media, wat op zijn beurt zou kunnen leiden tot vervelende vragen.

Beter dus om het te houden bij eenvoudige cliché’s over geweld en corruptie. Het probleem hiermee is dat, hoewel beide fenomenen zeker werden gebruikt om de Braziliaanse bevolking te manipuleren, geen van beiden stand houden onder grondige analyse.

Haddad had veel meer steun dan Bolsonaro in de meest gewelddadige regio’s

Net als alle andere landen die moeten leven met de erfenis van de slavernij (zoals de VS, nvdr) en het nuchtere feit dat een segment van de bevolking een ander segment als subhumaan beschouwt, is Brazilië altijd al een gewelddadig land geweest. Het imago van Brazilië als een land van geweld is in de geesten van het buitenlandse publiek gebrand met films als Pixote – A lei da mas fraco (‘de wet van de zwakste’)(1981), Cidade de Deus (2002), en Tropa de Elite (2007).

Echter, slechts zes procent van de Brazilianen leven in favelas (krottenwijken) en heel wat favelas hebben meer middenklasse-inwoners dan armen. In de geesten van de meeste oppervlakkige toekijkers in het noordelijk halfrond leven de Brazilianen daarentegen hoofdzakelijk in desolate krottenwijken vol kindsoldaatjes.

Was de angst voor geweld echt de aanleiding om een voormalig militair tot president te verkiezen?

Het is waar dat het geweld de recentste jaren is toegenomen in Brazilië – vooral na het begin van het neoliberaal besparingsbeleid, dat reeds startte in het laatste jaar van Dilma Rousseff als president. En is daarna aanzienlijk toegenomen door de staatsgreep van 2016. Dit nieuwe geweld vertoont echter geografische patronen die niet bepaald overeenkomen met de electorale steun voor Bolsonaro.

São Paulo

Het beste voorbeeld van die discrepantie (tussen werkelijkheid en interpretatie) is de deelstaat São Paulo¹ waar Bolsonaro één kwart van al zijn stemmen behaalde. Terwijl Brazilië als geheel tussen 2006 en 2016 een toename kende van het aantal moorden met 14 procent, verminderde dat percentage in de deelstaat São Paulo met 46 procent in dezelfde periode. In de periode 2000-2006 was die afname nog groter.

De gelijknamige hoofdstad van de deelstaat São Paulo had in 2000 een moordcijfer van 60 op 100.000 inwoners. In 2017 was dat gezakt tot 7.8 per 100.000, wat aanzienlijk lager is dan in de meeste grote steden in de VS. In de rest van de deelstaat buiten de hoofdstad daalde het moordcijfer in diezelfde periode van 26 naar 9,5 per 100.000 inwoners.

Rio de Janeiro 

De situatie in de deelstaat Rio de Janeiro² spreekt eveneens boekdelen. Daar stemden 67 procent van de kiezers op Bolsonaro. In 2002 lag het moordcijfer daar nog op 60 per 100.000 inwoners. Tegen 2010 was die al gezakt tot 26 per 100.000. de voorbije twee jaar steeg het cijfer terug tot 37 per 100.000 – een verontrustende statistiek, maar daarmee is (de deelstaat) Rio de Janeiro niet eens bij de tien (op 27) meest gewelddadige deelstaten.

Rio de Janeiro heeft een uniek politiek en crimineel klimaat. Volgens een recent rapport van Amnesty International werden 25 procent van alle moorden in 2017 gepleegd door politieagenten. De buurstaat Minais Gerais (letterlijk: ‘algemene mijnen’) heeft eigen geweldproblemen, maar de politie heeft daar in 2017 tien keer minder mensen vermoord dan de politie in Rio.

Bovendien, zoals Ben Anderson en ik ontdekten terwijl we de documentaire The Pacification of Rio (2007) filmden, zijn er bewijzen dat de regering van Rio de cijfers heeft vervalst en heeft verschoven tussen moordaanslagen, gewelddadige overlijdens zonder duidelijke oorzaak en verdwijningen. Zo leken de misdaadcijfers lager in de aanloop naar het Wereldkampioenschap Voetbal en de Olympische Spelen. Hoewel er dus wel degelijk een zekere stijging is in de geweldcijfers in Rio zijn de echte cijfers waarschijnlijk lager dan de regering wil laten uitschijnen via de manipulatie van de statistieken. Zo verkregen ze steun voor de militarisering van de ordehandhaving³. Zelfs dan zijn de huidige cijfers veel lager dan in de vroege jaren 2000, laat staan dat Rio een van de meest gewelddadige deelstaten van Brazilië zou zijn.

Als het nationale moordcijfer de voorbije 15 jaar zo drastisch is gedaald in (de deelstaten) Rio en São Paulo, waarom ging Brazilië dan in 2017 gebukt onder zijn hoogste moordcijfer ooit? Eén reden is dat het Braziliaanse noordoostelijke deelstaten overspoeld werd met crack. In 2017 lagen 6 van de 10 meest gewelddadige deelstaten in het noordoosten, de regio waar Haddad in elke deelstaat Bolsonaro heeft verslagen (met grote verschillen, nvdr). In de deelstaat Ceará (hoofdstad Fortaleza) bijvoorbeeld, waar het moordcijfer 8 maal hoger is dan in São Paulo, behaalde Haddad 71 procent van de stemmen.

Met andere woorden, was angst voor geweld de reden dat de kiezers in São Paulo voor Bolsonaro kozen of was angst voor geweld de reden dat de kiezers in het noordoosten Haddad verkozen. In werkelijkheid is iedereen bang voor geweld. Echter, als één kwart van alle stemmen komen van een regio in Brazilië waar de moordcijfers vergelijkbaar zijn met Europa of Canada, kan men alleen maar besluiten dat ofwel de kiezers werden gemanipuleerd of dat andere meer belangrijke motieven het stemgedrag bepaalden.

Het is alleen corruptie als de ‘communisten’ het doen

De andere reden die meestal wordt geciteerd voor de steun aan Bolsonaro is de Braziliaanse frustratie met corruptie, die in de nationale en internationale pers de voorbije vijf jaar bijna exclusief geassocieerd werd met de Arbeiderspartij PT (de partij van Lula, Rousseff en Haddad, nvdr). Net als het geweld houdt ook het argument van de corruptie geen stand bij minimaal onderzoek.

Lula da Silva was de enige man waarvan algemeen werd aangenomen dat hij electoraal sterk genoeg stond om de privatisering te verhinderen van de enorme voorraden olie in de Braziliaanse kustwateren van de Atlantische Oceaan.

President Dilma Rousseff was nooit betrokken bij enige vorm van persoonlijke verrijking door corruptie. Zij was in feite zelf een slachtoffer van corruptie. Ze werd afgezet voor een wetsovertreding die niet eens viel onder de regels voor afzetting, namelijk geknoei met de budgettaire cijfers (door het verschuiven van uitstaande schulden naar een volgend begrotingsjaar, nvdr).

Dit was een courante praktijk die alle leiders op alle niveau’s van de Braziliaanse regering systematisch hadden toegepast. Een week na haar afzetting werd trouwens een wet goedgekeurd die deze praktijk legaliseerde. Daarenboven kwam later uit dat meerdere leden van het (federale) Congres waren omgekocht om voor haar afzetting te stemmen. 

Lula da Silva was de enige man waarvan algemeen werd aangenomen dat hij electoraal machtig genoeg was om de privatisering te verhinderen van de enorme olievoorraden in de Braziliaanse kust van de Atlantische Oceaan. Hij werd aangehouden op basis van de beschuldiging dat hij “niet nader bepaalde daden van corruptie” had gepleegd voor het verwerven van een appartement. De rechtbank kon niet aantonen`dat dit appartement zijn eigendom was en liet hem gevangen zetten voor zijn proces in beroep werd behandeld. Deze beslissing werd volgens (Amerikaans journalist) Glenn Greenwald (die in Brazilië woont) genomen met de duidelijke bedoeling hem te beletten mee de doen aan de presidentsverkiezingen.  

Parlementslid Paulo Maluf wordt fractievoorzitter van de partij van Bolsonaro in het federale Congres. Hij staat op de lijst van meest gezochte misdadigers van Interpol en kan daarom het land niet verlaten, omdat hij dan aangehouden zal worden.

Fernando Haddad (de plaatsvervanger van Lula) was eveneens een slachtoffer van corruptie toen de door de VS gesteunde rechter en procureur Sergio Moro op onwettige wijze een getuigenis openbaar maakte aan de media tijdens de verkiezingsperiode, waarin werd beweerd dat hij in een corruptieschandaal was betrokken. Moro liet dit lekken ondanks het feit dat deze getuigenis door de openbare aankager in de zaak al was verworpen als onwaar. Deze getuigenis was afgelegd in ruil voor een belofte van strafvermindering voor de betrokken persoon. 

Jair Bolsonaro4 daarentegen was 25 jaar lang verbonden met de meest corrupte politieke partij van Brazilië, de Partido Progresista (PP)⁵ die geleid werd door de meest corrupte politicus van Brazilië, Paulo Maluf. Hij staat op de lijst van meest gezochte misdadigers van Interpol en kan daarom het land niet verlaten, omdat hij dan aangehouden zal worden.

Bolsonaro nodigt corrupte politici in zijn regeringsploeg 

 Alberto Fraga, lid van het Congres voor de Partij Democraten (DEM) en lobbyist voor de wapenindustrie werd door Bolsonaro gevraagd fractievoorzitter te worden van zijn parlementsleden in het Congres. Drie weken voor de verkiezingen, in september 2018, werd hij veroordeeld tot 4 jaar gevangenisstraf omdat hij met een video-opname was betrapt voor het eisen en verkrijgen van een omkoopsom door een privé-busbedrijf⁶.

Congreslid Onyx Lorenzoni is reeds bevestigd als chef van het presidentieel kabinet. Hij bekende het aanvaarden van omkoopsommen van het vleesverwerkingsbedrijf JBS die hij gebruikte voor zijn verkiezingscampagne.

Eveneens herverkozen Congreslid Pauderney Avelino, eveneens van de Partij DEM werd in 2016 veroordeeld voor het toestaan van miljoenen dollars boven de marktprijs aan de huur van schoolgebouwen en schoolmeubels, toen hij minister van onderwijs was in (de stad) Manaus⁷. 

Paulo Guedes is een monetarist die zijn opleiding kreeg aan de University of Chicago⁸ en is een voormalig economisch adviseur van (Chileens dictator) Augusto Pinochet. Bolsonaro heeft hem al gevraagd minister van economie te worden, ook al is hij voor het ogenblik onderwerp van gerechtelijk onderzoek door de openbare aanklager, die wil weten hoe hij er in is geslaagd de voorbije zes jaar 1 miljard real (234 miljoen euro) rijker te worden als manager van pensioenfondsen.

 Als de cliché’s van geweld en corruptie niet echt overeenkomen met het kiesgedrag en met het regeringsprogramma van Bolsonaro, waarom heeft hij dan de verkiezingen gewonnen?

Volgens mij waren die verkiezingen noch eerlijk, noch vrij. Dit is het resultaat van een massieve frauduleuze campagne ondersteund door de regering van de VS, door het Braziliaans leger en het rechtsapparaat. Die campagne moest garanderen dat de enorme petroleumvoorraden voor de kusten van Brazilië verder geprivatiseerd worden.

Ze werd in gang gezet met de staatsgreep van Michel Temer en moet garanderen dat de privatisering niet teruggedraaid kan worden, dat de VS onbeperkt toegang krijgt tot Braziliaanse militaire basissen voor een toekomstige machtsgreep op de petroleum van Venezuela.

Volgende gebeurtenissen hadden een veel grotere impact op de overwinning van Bolsonaro dan geweld en corruptie

1. Een gemeenschappelijk door de VS en Brazilië uitgevoerde operatie heeft Lula da Silva, de leidende kandidaat-president, in de gevangenis gekregen. Die had beloofd de privatisering van de olie tegen te houden en terug te draaien. Hij zou bovendien de olieopbrengsten van de overheid gebruiken voor openbare gezondheidszorg en onderwijs. Lula werd gevangen gezet nog voor zijn proces in beroep beëindigd was. Dat proces werd gevoerd op basis van overdreven beschuldigingen zonder enig materieel bewijs. Zijn veroordeling was gebaseerd op één getuigenis, van een veroordeeld crimineel, na belofte van strafvermindering en een gedeeltelijke teruggave van zijn in beslag genomen bezittingen.⁹

2. Lula had aangekondigd dat hij desondanks kandidaat zou zijn voor de presidentsverkiezingen, zoals zijn recht is volgens zowel de Braziliaanse wet als het internationaal recht. De federale verkiezingscommissie keurde de deelname (aan de verkiezingen¹⁰) goed van 1400 kandidaten met gelijkaardige juridische problemen, maar maakten één uitzondering voor Lula. Terwijl hij zelfs vanuit de gevangenis de opiniepeilingen bleef leiden, met meer steun dan alle andere kandidaten samen en dubbel de steun voor Bolsonaro, werd de enige man die het fascisme nog kon tegenhouden verboden om deel te nemen aan de verkiezingen.

3. De VN-Commissie voor Mensenrechten (UNHRC) richtte een bevel tot de Braziliaanse regering om Lula toch toe te laten deel te nemen aan de verkiezingen. Brazilië het het VN-Protocol voor Burgerlijke en Politiek Rechten ondertekend en volgens de eigen wetgeving van het Braziliaanse parlement (Decreto Legislativo 311/2009) zijn de besluiten van de UNHRC bindend voor Brazilië. De Hoge Verkiezingsraad van Brazilië brak dus zowel de eigen wetgeving als VN-orders, toen ze weigerde hem te laten deelnemen.

4. In een land waar tv-ploegen voortdurend in gevangenissen drughandelaars en massamoordenaars gaan interviewen heeft de rechtbank Lula zonder wettelijke basis verboden om met journalisten te praten of om met de publieke opinie te communiceren en te zeggen waarom ze tegen het fascisme zouden moeten stemmen tijdens de verkiezingen.

Hoe groot of klein de deelname van de instellingen in de VS aan deze operatie ook was, dit past perfect in het patroon van VS-interventies in Latijns-Amerika over de voorbije 100 jaar. Als we echt streven naar een overwinning op het fascisme moeten we voorbij de cliché’s denken. We moeten de echte actoren hierachter identificeren, zodat zij tegengewerkt kunnen worden.

5. Twee weken voor de verkiezingen werden 3,3 miljoen kiezers, waaronder vooral arme kiezers in het noordoosten – de demografische groep die het meest voor de Arbeiderspartij stemt – verwijderd van de kieslijsten (op basis van allerlei selectief gekozen en toegepaste kleine technische details, nvdr).

6. Kort nadat de steun voor Bolsonaro aanzienlijk toenam voor de eerste ronde van de verkiezingen, onthulde de krant Folha de São Paulo dat Bolsonaro gebruik had gemaakt van een illegaal fonds. Dat was gecreëerd door honderden zakenmensen die er miljoenen dollars in stortten. Met dat geld werden internetbedrijven ingehuurd die op illegale wijze de gegevens van WhatsApp-gebruikers verzamelden. Volgens de krant werden die gegevens vervolgens gebruikt om duizenden demografisch geselecteerde groepen te creëren van gemiddeld 256 gebruikers. Die werden elk gebombardeerd met specifiek op hen gerichte leugens en laster over de Arbeiderspartij. 

Deze leugens waren echter niet gericht op het aanklagen van geweld en corruptie maar op lasterlijke aantijgingen dat de Arbeiderspartij werd geleid door seksuele perversen die alle kinderen homoseksueel zouden maken. Rosa Weber, voorzitter van de Hoge Verkiezingsraad, kreeg meerdere doodsbedreigingen van supporters van Bolsonaro en na een ontmoeting met generaal Sergio Etchegoyen, een openlijke fan van Bolsonaro, besloot ze elk onderzoek uit te stellen tot na de verkiezingen.

Het doel is bereikt

Het internationaal kapitaal en de regering van de VS hebben exact wat ze wilden bereiken in Brazilië. Alle natuurlijke hulpbronnen liggen nu wijd open voor uitbuiting door buitenlands kapitaal. Het Amerikaans leger zal gebruik kunnen maken van de raketlanceerbasis van Alcantara voor aanvallen op Venezuela. De deelname van Brazilië aan de BRICS¹¹ is ten dode opgeschreven en Amerikaanse petroleummaatschappijen zwemmen binnenkort in de Braziliaanse olie.

Hoe groot of klein de deelname van de instellingen in de VS aan deze operatie ook was, deze gebeurtenissen passen perfect in het patroon van VS-interventies in Latijns-Amerika over de voorbije 100 jaar. Als we echt streven naar een overwinning op het fascisme moeten we voorbij de cliché’s. We moeten de echte actoren hierachter identificeren, zodat hun overmacht kan tegengewerkt worden.

Om dat gedaan te krijgen moeten we voorbij het idee dat Brazilië in een of ander geopolitiek vacuüm zou bestaan en dat de terugkeer van het neofascisme, die eerder reeds werd geïnstalleerd met ruime Amerikaanse steun tussen 1964 en 1985, niet kan worden uitgelegd met eenvoudige veralgemeningen, gericht op de publieke opinie.

Brian Mier is lid van de redactie van BrasilWire en freelancejournalist voor o.a. Telesur en TruthDig. Hij beheert ook een wekelijks radio-interview vanuit Chicago This is Hell! – Manufaturing Dissent Since 1996.  Het artikel Why Bolsonaro won: beyond the cliches verscheen op 31 oktober op de website BrasilWire en werd vertaald door Lode Vanoost. 

Toelichtende voetnoten bij de vertaling:

1   De deelstaat São Paulo is de rijkste en meest geïndustrialiseerde deelstaat van Brazilië, produceert één derde van het bnp van het hele land, heeft de hoogste ontwikkelingsgraad, het laagste percentage analfabetisme en is met 45 miljoen inwoners ook de grootse van de 27 deelstaten. Het is met afstand ook de veiligste staat van Brazilië. Als ‘land’ is alleen Colombia groter in Latijns-Amerika. 20 miljoen inwoners van de deelstaat wonen in de hoofdstad (met dezelfde naam). In menige aspecten is de deelstaat machtiger dan de federale regering.

2   De deelstaat Rio de Janeiro is de tweede grootste economie van Brazilië, relatief klein van oppervlakte maar met 22 miljoen inwoners de dichtst bevolkte en derde grootste qua bevolking, waarvan 5,6 miljoen inwoners in de gelijknamige hoofdstad.

3   President Temer heeft het leger de toestemming gegeven om in plaats van de politie op te treden voor ordehandhaving in bepaalde stadswijken en regio’s.

4   Haddad was minister van onderwijs onder Lula en Rousseff en verantwoordelijk voor de alfabetisering van miljoenen Brazilianen en voor de democratisering van secundair en universitair onderwijs naar etnische minderheden. Daarvoor was hij burgemeester van de stad São Paulo. Die toestroom van duizenden niet-witte Brazilianen op voorheen exclusief witte campussen zet nog steeds veel kwaad bloed bij de witte middenklasse.

5   In Brazilië moet je partijnamen niet al te ernstig nemen. De Progressieve Partij is aartsconservatief. Bolsonaro’s huidige partij noemt Partido Social Liberal, maar is nog meer reactionair dan de PP. Partijen zijn in Brazilië grotendeels mechanismen om aan verkiezingen deel te nemen, zonder enig duidelijk politiek programma.

6    Voor het bekomen van overheidscontracten in het geprivatiseerde openbare vervoer. In tegenstelling tot Lula werd Fraga niet onmiddellijk aangehouden en niet verhinderd om deel te nemen aan de parlementaire verkiezingen, die tegelijk met de presidentsverkiezingen werden gehouden. Als verkozen parlementslid is hij nu immuun voor verdere vervolging, net als andere parlementsleden hier verder vemeld.

7   De stadsregio Manaus in de centrale Amazone heeft ongeveer 4,7 miljoen inwoners.

8    De bekendste econoom van de University of Chicago is Milton Friedman, de geestelijke vader van het neoliberalisme. Hij kon zijn theorieën voor het eerst concreet toepassen n Chili na de staatsgreep van 11 september 1973. Friedman vond het toen wel jammer dat democratische landen zijn theorieën weigerden toe te passen.

9   De VN-Commissie voor de Mensenrechten kwam eveneens tot de vaststelling dat zijn proces politiek gedreven was en elke bewijslast ontbrak.

10   Tegelijk met de presidentsverkiezingen werden verkiezingen gehouden voor het federale parlement (Kamer en Senaat), de parlementen van de deelstaten en de grote steden, gemeenteraadsverkiezingen en de verkiezing van de gouverneurs van de deelstaten.

11   De BRICS (Brazilië, Rusland, India, China en later Zuid-Afrika) werd in 2001 opgericht om een nieuw economisch blok te vormen los van VS- en EU-dominantie, met eigen financiële instellingen onafhankelijk van het IMF en de Wereldbank.