Het is normaal dat zelfs intelligente mensen die een emotionele band met Bart De Pauw of zijn publieke figuur onderhouden, aangeslagen zijn door de maatregelen van de VRT. Niettemin zijn deze uitspraken geen geldige morele argumenten en hebben ze geen plaats in het publieke debat.
Dat De Pauw de beste televisiemaker in Vlaanderen is, ligt ongetwijfeld niet ver van de waarheid: de kijkcijfers, evaluaties van collega’s, en duurzaamheid van zijn succes liegen er niet om. Het is goed ons eraan te herinneren dat dit maar een deelaspect van iemands professionele waarde is.
Welke arbeidsomstandigheden iemand creëert, hoe hij “safe spaces” garandeert, en of hij de codes van integriteit respecteert, zijn andere aspecten. Meer nog, integriteit is een troefkaart die alle andere verdiensten relatief maakt.
In Vlaanderen is professionele integriteit voor lange tijd een hol woord geweest, al zeker wanneer het mannen in machtsrelaties betrof. Doordat deze term en praktijk zo hol bleef, hebben we ook geen goed collectief begrip meer van wat integriteit van ons eist. Dat daar nu verandering in komt, kunnen we enkel toejuichen.
We weten allemaal dat macht komt met verantwoordelijkheid, en veel macht met veel verantwoordelijkheid. Wie organisaties en mensen leidt, heeft dus de verantwoordelijkheid voldoende “check and balances” in de organisatie te integreren die machtsmisbruik ontmoedigen en effectief machtsmisbruik makkelijk opspoorbaar en strafbaar maken. Maar het individu dat een machtspositie bekleedt, heeft ook de verantwoordelijkheid om in zijn gedrag dergelijke controlemechanismen te integreren.
Dit betekent niet alleen dat je elke vorm van machtsmisbruik uit de weg gaat, maar dat je ook de perceptie van machtsmisbruik vermijdt. Als bijvoorbeeld een werkgever zijn werknemer bestookt met erotische berichten dan is dit in de eerste plaats een overschrijden van de professionele relatie, wat op zich laakbaar is. Maar deze situatie schept ook de voorwaarden en angst voor wederwraak; dit is de angst dat de persoon in de machtspositie de reactie op deze berichten zal inzetten in de professionele relatie. Zelfs indien deze wederwraak niet gebeurt, blijft het dus nog verkeerd, enkel en alleen omdat men een situatie creëert waarin de voorwaarden, en bijgevolg ook de angst, voor machtsmisbruik ontstaan.
Bovendien kan ook bij andere medewerkers de indruk van machtsmisbruik ontstaan, en dus het vermoeden dat de werkplaats geen veilige ruimte is, maar een plek waar erotisch gedrag een impact heeft op de professionele samenwerking. Een integriteitsperspectief is veeleisend: zelfs wanneer een werknemer zich dergelijk gedrag van een hogergeplaatste laat welgevallen, toont dat gedrag nog steeds een gebrek aan integriteit. Het gaat niet alleen om het directe slachtoffer, maar ook om het klimaat en de verwachtingen die je creëert bij anderen, en zelfs het rolmodel dat je installeert en de responsieve attitudes die je aanmoedigt.
Dat de persoon in kwestie een lief, warm en hartelijk man is, is ook geen verzachtende omstandigheid, integendeel. Hartelijke en warme mensen zijn niet alleen mensen die je een goed gevoel geven en makkelijk mensen aan zich hechten; vaak lopen ze ook een groter risico op toegeeflijke reacties ten aanzien van hun eigen emoties en verlangens. Een dergelijke persoonlijkheid faciliteert niet meteen de controlemechanismen die we in ons gedrag moeten integreren wanneer we machtsposities bezetten. Een risico-analyse van ons gedrag vraagt een zekere rationele afstand om wat natuurlijk, oprecht en goed “voelt” niet meteen gelijk te schakelen met wat moreel goed is.
Het gaat bovendien niet alleen om een evaluatie van je hoogstpersoonlijke intenties, maar ook van de perceptie en structuren die je doorheen je gedrag installeert en bestendigt. Dat vrouwen dit gedrag ook vertonen, doet hier weinig ter zake, al zeker als het vrouwen zijn die geen machtsposities bekleden. Je moet er de statistieken maar op naslaan om te concluderen dat we nog steeds in een patriarchale maatschappij leven waar macht nog steeds overwegend mannelijk is; het betreft hier heel specifiek de integriteit van mannen in professionele contexten waar de machtsrelaties uit balans zijn.
Bart De Pauw heeft zijn positie geen goed gedaan door te kiezen voor de typische wederwraak-strategie van de persoonlijke getuigenis. Door te kiezen voor de vlog, met zijn enscenering van bedrukt gezicht, informele kledij, slechte belichting, zet hij in op onze empathie met het slachtoffer, en speelt hij zijn machtspositie in de publieke ruimte uit.
De Pauw rekent op de visibiliteit, impact en gehechtheid die hij doorheen zijn jarenlange aanwezigheid in de publieke ruimte opgebouwd heeft. Wat hij doet, is eigenlijk zijn macht gebruiken om de positie van het slachtoffer te bezetten. In zijn taalgebruik, speelt hij het spel van de taalverwarring en onwetendheid, niet dat van de kennis en argumenten. Hij verwijst niet naar de integriteitscode van de VRT, noch naar zijn argumenten die inbreuken op deze code tegenspreken.
Hoe geloofwaardig is een betoog van één van de grootse ondernemers en experten in het Vlaamse medialandschap dat niet verwijst naar advocaten, de letter van de integriteitscode, en argumenten?
De VRT heeft een code van integriteit die elke medewerker of werknemer onderschrijft. Een inbreuk op deze code kan leiden naar het stopzetten van een samenwerking; daarvoor hoeven er geen strafrechtelijke feiten gepleegd te zijn. Er vanuit gaan dat dergelijke inbreuken relatief zijn omdat ze niet strafrechtelijk zijn, of ze niet consequent opvolgen, zou eerder getuigen van een gebrek aan een integere bedrijfscultuur. De meest integere positie zou zijn dat De Pauw de officiële wegen van beroep volgt, intern in de organisatie, of via de juridische weg. Het staat De Pauw vrij aan te vechten dat zijn contract met de VRT ongegrond verbroken is, of dat hij het slachtoffer is van laster en eerroof.
Jaren geleden werd ik in het Radio 1 programma Interne Keuken aangesproken met “schatje”. Ik herinner me niet of het Koen Fillet of Sven Speybrouck was, maar ik weet wel nog dat geen van beiden, noch de mannelijke gasten, de interviewer in kwestie hierop aanspraken. Het infantiliseren van een spreker is niet onschuldig; het zet de toon om ook haar woorden te infantiliseren. Gezien de dubbele machtsrelaties van gender en gespreksleider is dit nog meer laakbaar en een inbreuk op de integriteit. De reactie van de toenmalige diversiteit-medewerker en directie van de VRT was minimaal; ze sprongen meteen in de verdediging van hun medewerkers.
Het is verrassend dat de VRT haar integriteitscode eindelijk ernstig neemt. We kunnen enkel hopen dat het geen eenmalige zaak is, dat het niet enkel om publieke figuren draait, en dat ze niet enkel optreden wanneer het herhaaldelijk gedrag betreft. Integriteit betreft niet alleen bestraffing maar ook de constante inspanning om een lerende organisatie te zijn; een organisatie die ook inzet op preventie, remediëring en algemene bedrijfscultuur. Publieke organisaties hebben hierin een voorbeeldfunctie, maar wij allen hebben de verantwoordelijkheid deze revolutie aan te moedigen.
Petra Van Brabandt
Moraalfilosofe en extern lid bureau integriteit Stad Antwerpen
