De community ruimte is een vrije online ruimte (blog) waar vrijwilligers en organisaties hun opinies kunnen publiceren. De standpunten vermeld in deze community reflecteren niet noodzakelijk de redactionele lijn van DeWereldMorgen.be. De verantwoordelijkheid over de inhoud ligt bij de auteur.

Etienne Vermeersch en “Braintrust. What neuroscience tells us about morality” van Patricia Churchland

Etienne Vermeersch en “Braintrust. What neuroscience tells us about morality” van Patricia Churchland

dinsdag 8 augustus 2017 14:26
Spread the love

In zijn blog op DeWereldmorgen ‘Antwoord op Dirk Van Duppen van 26 juli 2017 repliceert Etienne Vermeersch op ‘Antwoord op de acht kritieken van Etienne Vermeersch op De Supersamenwerker’ . Dit debat is ons inziens belangrijk, maar we willen niet eindeloos in polemiek met Etienne Vermeersch gaan. Doch in dit betoog haalt Etienne meerdere keren Patricia Churchland aan als “gezaghebbende… en zeer deskundige en kritische neurofilosofe” om ons van antwoord te dienen, terwijl juist het recente  werk van deze neurowetenschapper en filosofe, heel veel van de ideeën in De Supersamenwerker onderschrijft en onderbouwt. Vandaar willen we daar nog even bij stilstaan.

Vooreerst willen wij Etienne bedanken voor de nauwgezetheid waarmee hij ons boek gelezen heeft. Wij zijn het eveneens met hem eens dat een index de lezing van ons boek vergemakkelijkt zou hebben. Wij hopen, indien er nog een editie komt, de fouten die in het boek zijn ingeslopen te verbeteren.

Wij zouden nog een commentaar willen geven over de laatste paragraaf van Etienne zijn antwoord en zijn argumentatie over het reductionisme. ‘Lysenko’ bij de vroegere anti-reductionisten te scharen is nogal kort door de bocht. Het is juist het Lamarckiaans reductionisme van Lysenko die tot nefaste gevolgen heeft geleid. Wat bij Richard Dawkins volledig is achterhaald is het reductionistisch ‘gen-centrisme’ dat wij op p.244 van De Supersamenwerker als een logische denkfout ontrafelen en dat wij in de verdere paragrafen als een theorie beschrijven achterhaald door onze huidige kennis over de functie van het DNA. We raden Etienne de lectuur aan van het zopas verschenen boek waarin Denis Noble die kwestie ontwikkelt: ‘Dance to the tune of life’ (Cambridge University Press, 2017).

Maar het belangrijkste waarop we willen blijven stilstaan is het aanwenden van het werk van Patricia Churchland door Etienne om ons van antwoord te dienen. Etienne schrijft: “Over de talrijke onderzoekingen inzake spiegelneuronen schrijft Patricia Churchland, de zeer deskundige en kritische neurofilosofe, na een grondige analyse, dat de resultaten geen eenvormig beeld laten zien, zodat definitieve uitspraken over de echte impact ervan nog niet mogelijk zijn.”  Dat is juist en dat hebben wij ook vermeld in de kritische bedenking die we maakten bij de vele overinterpretaties van de resultaten van het fMRI onderzoek (p.23), waaronder dat van spiegelneuronen.

Churchland: “A neurobiological platform for sharing, caring and cooperation

Nu de essentie van het werk van Churchland is dat de mens sociaal van nature is en dat dat ook komt door zijn biologische (geëvolueerde) bouwstenen. Daarmee gaat Churchland expliciet en hard in tegen de gedachte van Richard Dawkins in zijn spraakmakend boek uit de jaren ’70, dat nog steeds door Etienne bejubeld wordt, ‘Het zelfzuchtige gen’: ‘Laat ons trachten om generositeit en altruïsme aan te leren, want we zijn als egoïsten geboren.’ We leren nu deze biologische bouwstenen voor prosociaal gedrag beter en beter kennen dankzij de nieuwste ontwikkelingen in de neurowetenschappen, aldus Churchland. Churchland gaat haar laatste boek Braintrust juist zeer uitgebreid in op het belang van het neurohormoon oxytocine in prosociaal gedrag, bij mens en bij zoogdieren, iets wat Etienne dan juist in zijn betoog minimaliseert. “A neurobiological platform for sharing, caring and cooperation”. Zij bespreekt ook de meeste van de overige neurobiologische bouwstenen die we in De Supersamenwerker hebben uitgewerkt, op uitzondering van de VEN-neuronen. Zij erkent ook, zoals Darwin doet in The Descent of Man, en zoals wij doen in De Supersamenwerker, dat de menselijke gewoonten, cultuur, redeneervermogens, religie enz. die biologische natuur kunnen overstemmen. (Churchland, Braintrust. What neuroscience tells us about morality. 2011) 

“is – ought” is een valse dichotomie

Een tweede kerngedachte van Churchland is dat zij van daaruit de zogenaamde “is-ought” dichotomie van Hume in vraag stelt en zelfs verwerpt (p.181-190 van Braintrust). Uiteraard dat – zoals Etienne terecht schrijft- moraal vooreerst een sociale constructie is, maar er zijn ook biologische bouwstenen die een niet onbelangrijke rol spelen, door Darwin ‘sociale instincten’ genoemd. Een wetenschappelijke benadering van moraal neemt die bouwstenen mee. Merkwaardig hierbij is dat de Gentse filosoof Apostel, de academische voorganger van Vermeersch, destijds al de “is – ougth” dichotomie van Hume verwierp. (Zijn en behoren: een valse dichotomie. In: Raes Koen & Vanlandschoot Jaak (red). Afbraak en opbouw. Dialogen met Leo Apostel. Studiereeks van het Tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel. Nieuwe serie nr. 17. Brussel 1984. p. 176-191. )

“Dawkins versus Darwin”

 Een derde kerngedachte bij Churchland is dat Darwin reeds die visie onderschreef in zijn The Descent of Man.  Daarmee staat zij volledig op de lijn die we ook in De Supersamenwerker hebben uitgewerkt onder ‘Darwin over het edelste in de mens en de sociale instincten’ vanaf p. 278. En botst haar idee ook met dat van Richard Dawkins in The God Delusion. Daarin beweert Dawkins de Darwinistische, evolutionaire visie op geloof en op moraal te beschrijven. Maar het belangrijkste boek van Darwin dat over die onderwerpen handelt, The Descent of Man, vermeldt hij maar eenmaal op meer dan 400 pagina’s literatuur en dat in voetnoot 78. Hij geeft een citaat uit Darwins werk waarin Darwin het mechanisme van groepselectie uitlegt. Dit wordt onmiddellijk gevolgd door volgende commentaar van Richard Dawkins die ons doet denken aan een vorm van cognitieve dissonantie: ‘Om deskundigen op biologisch gebied onder mijn lezers een plezier te doen, moet ik er wel bij zegen dat de idee van Darwin geen groepsselectie stricto sensu was (…) Darwins model heeft meer weg van de verspreiding in Groot-Brittanië van de grijze eekhoorn ten koste van de rode: ecologische vervanging dus, geen echte groepsselectie’ !?

Over de ‘VEN neuronen’ hebben we in het laatste boek van Churchland ook niets teruggevonden. Deze neuronen zijn al meer dan honderd jaar gekend, maar pas de laatste jaren is er onderzoek dat hun rol in empathie en zelfbesef, het zelfbewustzijn bij mens en bij mensapen (niet bij de evolutionair oudere apen), dolfijnen en olifanten blootlegt. Ondermeer door het toepassen van de spiegelzelfherkenningstest. Frans De Waal vermeldt in zijn laatste werken uitdrukkelijk de rol van deze neuronen, ook spindle of spoel-neuronen genaamd. Hij is ook degene die voor olifanten de spiegelzelfherkenningstest voor het eerst heeft bewezen. Dezelfde rol voor deze neuronen wordt ook beschreven in het zopas verschenen textbook: Behave. The Biology of Humans at our best and worst (2017) p.46 en p. 569 van Robert Sapolsky, neurowetenschapper en gedragsbioloog aan Stanford. Ook vrij recent heeft men een speciale vorm van dementie: de fronto-temporale dementie gelieerd aan de rol van deze neuronen. Daarbij ontstaat bij de patiënt eerst een verlies van zelfbesef, van perspectiefname, van schaamtegevoel en van realiteitsbesef. Dan volgen taalproblemen en onttrekt de patiënt zich meer en meer van ieder sociaal contact, zelfs met personen uit de onmiddellijke omgeving. Bij patiënten met dit typische aftakelingsproces vinden we een selectieve degeneratie van net deze VEN-neuronen. (Allman, J.M.,Tetreault, N. A., Hakeem, A. Y. et al. (2011). The von Economo neurons in apes and humans. Am. J. Human Biol. 23:5-21.             Seeley, W., Allman, J, Carlin, D. et al (2007) Divergent social functioning in behavioral variant frontotemporal dementia and Alzheimer’s disease: reciprocal networks and neuronal evolution. Alzheimer’s Disease and Associated Disorders: An International Journal 21:S50-S57). 

Voortschrijdend wetenschappelijk inzicht

 Er zijn hoe dan ook twee uitspraken in Etienne zijn betoog die ons verheugen: “Definitieve resultaten zullen ook hier dus niet voorliggen”. Dat is juist en dat is nu juist de essentie van de evolutie van onze wetenschappelijke kennis, het voortschrijdend inzicht op basis van nieuw empirisch onderzoek, waarbij voortdurend gekende paradigma’s moeten in vraag gesteld worden en kunnen verschuiven. Ons inziens geldt dat ook nu voor een paradigmaverschuiving van een overwegend Hobbesiaans mensbeeld naar een visie over de mens als primordiaal inherent sociale supersamenwerker, die weliswaar in staat is tot het kwade. Daarbij zijn het de maatschappelijke omstandigheden die bepalend zijn welke zijde van de menselijke natuur zal bloeien. Of zoals José Saramago het uitdrukte: “Als de omstandigheden zo bepalend zijn voor de mens, laat ons dan die omstandigheden meer menselijk maken”. Er zijn in de geschiedenis van de wetenschappen ons inziens weinig paradigmashifts gekend, die onderbouwd zijn door zo’n grote hoeveelheid evidence, die op zulke korte tijd en in zulk groot aantal verschillende wetenschapsdisciplines en op verschillende onderzoeksdomeinen is tot stand gekomen. Dat is wat we hebben uitgewerkt in De Supersamenwerker. Die wetenschappelijke bevindingen staan haaks op wat Etienne ons verwijt als aanhangers van “het naïeve wereldbeeld”.

De neoliberale visie op de mens bekampen

 Een tweede uitspraak van Etienne die ons verheugt: “Dat de mensvisie van het neoliberalisme achterhaald is, weten we al lang; wat precies de ideale verhouding is tussen gelijkheidsstreven enerzijds en competitie anderzijds, daar hebben we voorlopig het raden naar.”

De Supersamenwerker valt juist die (achterhaalde)  mensvisie  van het neoliberalisme aan omdat deze visie enorme opgang maakt en gemaakt heeft in de heersende ideologie die het maatschappelijk en politiek leven tot in de kleinste poriën domineert.

Waar er wel common ground is met Etienne, is dat er aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, moreel gezien, niet mag getornd worden. Maar dat betekent ook dat “de ideale verhouding tussen gelijkheidsstreven enerzijds en competitie anderzijds” voor bijvoorbeeld de sociale grondrechten (artikels 22-27) erin bestaat dat deze sociale grondrechten dienen onttrokken te worden aan dit neoliberale marktdenken, met concurrentie voor de maximale winst als voornaamste drijfveer. Dat is wat ons inziens ontbreekt in het werk van Churchland: de kritiek op die neoliberale visie op de mens, die zijn historische wortels heeft in het sociaal-darwinisme ten tijde van Darwin zelf. Wat we wel hebben beschreven in De Supersamenwerker.

Beluister/bekijk Patricia Churchland

Voor wie wil kennismaken met het werk van Patricia Churchland staan er op internet een boel interessante, didactische en bevattelijke lezingen, waarin je ook wat ik hierboven schrijf gemakkelijk kunt verifiëren.

  • “Neurophilosophy and the Origin of Moral Practices” with Patricia Churchland (2017) (duur drie kwartier) Let op vanaf 3 min 30 sec. spreekt ze Richard Dawkin’s ‘The Selfish Gene’ tegen en stelt dit in contrast met de visie van Darwin over moraal in ‘The descent of man’.

2014 Copernicus Center Lecture was delivered by Patricia Churchland, a well-acclaimed Canadian-American philosopher noted for her contributions to neurophilosophy and the philosophy of mind. Patricia Churchland’s research focuses on the interface between neuroscience and philosophy. Although many philosophers used to dismiss the relevance of neuroscience on grounds that what mattered was “the software, not the hardware”, increasingly philosophers have come to recognize that understanding how the brain works is essential to understanding the mind. Patricia Churchland explores the impact of scientific developments on our understanding of consciousness, the self, free will, decision making, ethics, learning, and religion and issues concerning the neurobiological basis of consciousness, the self, and free will, as well as on more technical questions concerning to what degree the nervous system is hierarchically organized, how the difficult issue of co-ordination and timing is managed by nervous systems, and what are the mechanisms for the perceptual phenomenon of filling-in.

  • CARTA: Human Altruism-Patricia Churchland-Brain-Based Values (2011) Dit is een korte lezing van 20 tal minuten.

De wetenschap achter empathie en solidariteit

Op 26 februari 2016 zond Arte een wetenschappelijke documentaire uit “Vers un monde altruiste ?”.

De belangrijkste hedendaagse experimenten en hun onderzoekers voor research naar de altruïstische natuur van de mens, die we ook in De Supersamenwerker bespreken, komen hierin aan bod. Het slotdeel van de documentaire waarbij neurowetenschapper Tania Singer en de boeddhistische monnik op het Wereld Economisch Forum in Davos, zeg maar de jaarlijkse bijeenkomst van de belangenverdedigers van de 1 procent, meditatie training gaan geven in de hoop zo het establishment en de wereld te verbeteren vinden we wel een zeer naïeve gedachtegang. We denken dat het noodzakelijk is de analyse van de menselijke natuur te verbinden met de sociaal-economische tegenstellingen die de meest doorslaggevende breuklijnen in de samenleving vormen. Dat betrachten we in De Supersamenwerker door de discussie over mensbeeld ook historisch te schetsen tegen de achtergrond van neoliberalisme en sociaal-darwinisme.

  • “Vers un monde altruiste ?” Et si l’altruisme était un élément essentiel de la nature humaine ? “L’homme est un loup pour l’homme” : l’histoire du monde semble écrite pour illustrer cet adage. Pourtant, des voix scientifiques s’élèvent depuis une vingtaine d’années contre cette vision de la nature humaine. Chercheurs en psychologie, primatologie, mathématiques ou neurosciences, ils mènent des expériences novatrices qui contredisent la thèse de l’égoïsme naturel et inventent le vocabulaire d’une autre histoire : l’altruisme et la coopération en sont les maîtres mots.

Een ingekorte versie met Nederlandstalige commentaar en ondertiteling uitgezonden op de Nederlandse TV kun je hier herbekijken: The Altruism Revolution

Hier vind je een korte samenvatting met vertoning van de experimenten met kinderen en baby’s.

Hier vind je de volledige documentaire in het Frans: “Vers un monde altruiste ?”.

Dirk Van Duppen en Johan Hoebeke

take down
the paywall
steun ons nu!