David verslaat Goliath
“Ik denk dat we ons deze avond voor altijd als een buitengewoon en bijzonder moment zullen herinneren.” Grote woorden na een verkiezingsoverwinning zijn niet uitzonderlijk. Maar toen Manuela Carmena, de lijsttrekster van de burgerbeweging Ahora Madrid, aan het Retiro park het podium beklom op 24 mei 2017, werd wel degelijk geschiedenis geschreven. Op deze warme lenteavond stroomden vanuit het hele land de berichten binnen dat er meer dan een nieuwe wind waaide. Een regelrechte storm was losgebroken: protestpartijen en burgerplatformen stonden op winst in alle grootste steden van het land.
De bescheidenheid van de vrouw op het podium stak af tegen de woorden die de avond haar ontlokte: “Er is iets gebeurd wat nog nooit gebeurd is.” Het was de eerste verkiezingsoverwinning voor de eenenzeventigjarige Carmena. Sterker nog, nooit eerder had ze als boegbeeld een politieke lijst getrokken. Slechts enkele maanden eerder had ze toegezegd om het gezicht te worden van een burgerbeweging in de hoofdstad. Niemand die toen een kans gaf aan de veelkleurige alliantie tegen het neoliberale stadsbestuur. Maar het laatste wat Carmena deed was het huzarenstuk dat deze overwinning was, claimen. “Niet Ahora Madrid, noch de politici hebben vanavond gewonnen. Dit is de overwinning van alle burgers die verandering willen. Met als enige wapens vreugde, verbeelding en creativiteit is deze stad erin geslaagd die te brengen.”
Verandering. Cambio. Het woord zou de hele nacht te horen zijn. Eerst vol ongeloof, wanneer de resultaten binnenrollen; later euforisch als in middelgrote steden overwinningen van burgerkandidaturen volgen. In het verre Galicië, noordwest Spanje, slaagde een groep van protestbewegingen onder de naam La Marea Atlántica [Het Atlantische Getij] erin vanuit het niets het stadshuis te veroveren. In het uiterste zuiden, in de havenstad Cádiz, versloeg een alliantie van burgers de traditionele partijen. Dezelfde berichten uit Zaragoza, Malaga en Valencia. Steden waar de socialistische PSOE en de rechts-conservatieve PP jarenlang de macht afwisselden, kregen allemaal een alcalde del cambio – een burgerburgemeester die verandering wil brengen – aan het hoofd. La nueva política had zijn entree niet gemist.
Op hetzelfde moment verwoordde Ada Colau ieders gevoel: “Dit is David die Goliath verslaat.” Deze activiste was in 2009 een van de oprichters PAH (Plataforma de Afectados por la Hípoteca), een vereniging die het opnam voor Barcelonezen die hun huis dreigden te verliezen na het ontploffen van de vastgoedbubbel in volle financiële crisis. Haar niet-aflatende verzet tegen de banken en de apathie van het stadsbestuur tegenover deze menselijke tragedies hadden haar veel supporters en een bescheiden bekendheid opgeleverd. Maar wat haar als overwinnaar van deze verkiezingen te wachten stond, zou dit alles overtreffen. Met 11 op 41 zetels de beweging Barcelona en Comú als grootste partij het burgemeesterschap opeisen: “In korte tijd en met weinig middelen hebben de Barcelonezen alles gegeven om hun stad terug te winnen. We zijn nu hier gekomen om de stad te besturen. Wij gaan voorop in de verandering, maar blijven naar jullie luisteren. Onze motivatie: nooit meer inwoners van eerste en tweede categorie.”
Cambio. Na een euforische verkiezingsnacht werd deze slogan de werkelijke uitdaging voor deze burgers die zich verenigd hadden om hun stad te heroveren.
Activisten worden burgemeesters
Vier jaar nadat de indignados de pleinen hadden bezet, zagen velen dit moment als de eerste grote politieke overwinning van het sociaal protest. Dit protest was in 2011 geëxplodeerd toen over het hele land pleinen bezetten werden. De protestbeweging die ontstond kreeg later de naam 15M (naar 15 mei, de datum waarop de Puerta del Sol – Madrids centrale plein – wekenlange bezetting begon). In een jaar dat begonnen was met de Arabische Lente en later de Occupy-beweging zag ontstaan, profiteerde ook het massale straatprotest tegen het besparingsbeleid van de Spaanse regering van dit momentum waarop de heersende klasse tot de orde werd geroepen. In een aanval tegen de heersende politieke klasse die de voeling met de bevolking verloren was schreeuwden duizenden verontwaardigde burgers: “Que no nos representan” – Zij vertegenwoordigen ons niet.
Een ander kind van deze revolte, het links-radicale Podemos viel de politieke consensus op nationaal vlak aan. Maar terwijl Podemos nog niet helemaal doorbrak, zijn de alcaldes del cambio de eersten die dit protest vertaalden in politieke macht. Wat Ahora Madrid, Barcelona en Comú, La Marea Atlántica en de andere nieuwe partijen verenigt, zijn hun wortels in het sociaal protest. Het zijn burgerbewegingen die bestaan uit een mix van buurtcomités, sociale activisten en verenigingen zoals Juventud Sin Futuro [Jongeren Zonder Toekomst] en Democracia Real Ya [Echte Democratie Nu] die het vuur aan de lont staken tijdens de 15M-bezetting.
Hebben de indignados nu echt de macht gegrepen in Spanjes grootste steden? Tijdens het protest had de politieke klasse hen alvast uitgedaagd. De woordvoerder van de Partido Popular, José Antonio Bermúdez de Castro, was maar een van de velen die de indignados de handschoen toewierp: “Misschien moeten die betogers de dingen proberen veranderen met stemmen en niet met slogans.”
Sindsdien werden activisten burgemeesters en grepen ze de kans hun kritiek op de traditionele politiek in de praktijk te brengen. De Britse krant The Guardian vroeg zich af of Ada Colau “de meest radicale burgemeester ter wereld” is en samen met de andere burgerburgemeesters geldt ze ondertussen als een baken voor links in Europa. Want waar dat op nationaal vlak een moeilijke tijd beleeft, raken deze stadsbesturen het leven van bijna tien miljoen mensen.
Een middel, geen doel
De indignados, de 15M-beweging en Podemos en de burgerburgemeesters worden vaak in één adem genoemd. Volgens de Spaanse socioloog Josep Lobera was er zonder de protesten inderdaad geen sprake geweest van Podemos omdat de pleinbezetting een politieke opvoeding voor hun harde kern was. Maar de openheid die het protest karakteriseerde, verdween toen een partijstructuur ontstond. Hoewel de ene niet zou bestaan zonder de andere mogen ze niet worden gelijkgesteld.
De alcaldes del cambio zijn officieel geen lid van Podemos. Deze formatie zelf kwam een jaar voor de gemeenteraadsverkiezingen voor het eerst op bij de Europese Parlementsverkiezingen. Nadat ze iedereen verbaasden met vijf verkozen Europarlementsleden besloten ze in te zetten op de nationale parlementsverkiezingen. De partij was in volle ontwikkeling: overal werden lokale afdelingen of círculos opgezet die het partijprogramma opstelden en en cours de route de partij uit de grond stampten. Toch is de band ontegensprekelijk: tijdens de nationale campagne verwees boegbeeld Pablo Iglesias naar de burgerburgemeesters: “Wie zegt dat Podemos nog niets heeft bewezen? We tonen nu al wat verandering betekent in alle grote steden.”
Maar dat die de naam Podemos niet gebruikten, bleek achteraf hun sterkte. De stedelijke bewegingen bereikten een grote groep stadsbewoners die zich niet met de linkse partij identificeren. Rita Maestre, als woordvoerster van Ahora Madrid een van de zichtbaarste schepenen, zit in het bestuur van Podemos maar zetelt onafhankelijk in het stadsbestuur. “Ahora Madrid werd gevormd na open voorverkiezingen. Iedereen komt uit verschillende richtingen. Zijn er verschillende strekkingen? Ja. Maar als iemand van Podemos bereik ik hier ook mensen die nooit voor Podemos zouden stemmen.”
Deze jonge activiste en politocologe lag bij Juventud Sin Futuro mee aan de basis van het 15M-protest. Toen Carmena haar vroeg om mee te stappen in Ahora Madrid twijfelde ze niet. “Ik zag mezelf nooit in de politiek. Maar het project was mooi en met Manuela samenwerken is een eer.” Maar het weerhoudt haar er niet van kritisch te blijven voor de instituties. “Wie wil regeren moet iets bijbrengen. En wie te lang aan de macht blijft, heeft enkel die macht nog.” Zelf wil ze activiste blijven. Het stadsbestuur is slechts een middel, geen doel.
Een einde maken aan het besparingsbeleid. Een sociale politiek. Eerst de stad, dan het land teruggeven aan het volk. Dit is volgens Maestre de sterkte van dit municipalisme, de nieuwe politiek vanuit de stad. “Meer dan elders is onze partij in de stad een plek waar verschillende groeperingen samenkomen, niet één voor altijd weer dezelfde gelijkgestemden, maar één waar steeds meer mensen zich bij aansluiten.”
De hemel bestormen
Sinds de lokale verkiezingen van 2015 trok Spanje tweemaal naar de stembus. Voor het eerst sinds het installeren van het tweepartijenstelsel na de dictatuur van Franco, was alles erop dat een nieuwe partij zou inbreken in het parlement. Decennialang was de macht afgewisseld tussen de PP en de socialistische PSOE (Partido Socialista y Obrera de España). Na het harde besparingsbeleid en de stroom corruptieschandalen die beide machtspartijen teisterde, leek hun rijk uit. Podemos diende zich aan en ging voor het hoogste: “De hemel verover je niet bedachtzaam,” lanceerde Iglesias een slogan die aan Marx herinnerde, “je bestormt hem!”
Dat noch bij de eerste ronde noch bij de tweede, na zes maanden politieke blokkering die hemel werd bereikt, was voor Podemos een nederlaag. Hoewel ze op enkele zetels van de PSOE raakten bleef de sorpasso uit. Podemos won de verkiezingen niet en werd zelfs niet de grootste op links. De winnende Partido Popular zette een minderheidsregering op met steun van de socialistische en centrumrechtse partijen. De Europese Unie haalde opgelucht adem, er kwam geen tweede Syriza.
“De grootste democratische vernieuwing was niet Podemos, maar wel het experiment in de steden. Deze bewegingen brachten iets wat niet meer onder de noemer van partij valt”, schreef de Madrileense onderzoeker en activist Emmanuel Rodríguez. Hij bestudeerde de relatie tussen de 15M en het ontstaan van Podemos in zijn laatste boek La politica en el ocaso de la clase media. El ciclo 15M-Podemos [Politiek ten tijde van de ondergang van de middenklasse. De cyclus 15M-Podemos]. Over de toekomst is hij echter pessimistisch. “Voorbij de lokale schaal slaagde dit politieke experiment nog niet.” Enkel in Barcelona behaalde Podemos een beter resultaat dan de lokale burgerkandidaturen een jaar eerder.
In Madrid werd in één jaar tijd het neoliberale stadsbeleid omgegooid en kwam burgerparticipatie in de plaats van vriendjespolitiek. Het armoedebeleid werd versterkt, dubieuze miljoenenprojecten werden stilgelegd en er kwam een duurzaam mobiliteitsplan. Én voor het eerst in jaren kromp de schuldenberg van de stad. Toch was het verschil tussen de steun voor de burgerbeweging en Podemos nergens groter.
De burgerburgemeesters leiden confluencias, samenstromingen van burgers met een gelijkaardig doel. Politieke kleur en ideologie kwamen pas op de tweede plaats. De onderzoekster Irene Martín ziet hierin het grote verschil: “De bewegingen zijn pluralistisch, gaan tijdelijke verbanden aan en zijn daardoor veel inclusiever.”
(Zondag 25 juni verschijnt deel 2 van dit verhaal)
Bronnen en verdere lectuur:
Bárbara Ayuso & Lara Hermoso. “Rita Maestre: Quienes ejercemos un cargo public somos humanos, con nuestros fallos y nuestro pasado”. www.jotdown.es/2016/rita-maestre-quienes-ejercemos-cargo-publico-somos-humanos-fallos-pasado/
Benjamin Barber. “Als burgemeesters zouden regeren”. 2014. Nieuw Amsterdam.
Beppe Caccia. “A European network of rebel cities?” 05/06/2016. www.opendemocracy.net/can-europe-make-it/beppe-caccia/european-network-of-rebel-cities
Carne Cruda. “23F y otras versiones de la Transición“. Radio-uitzending van 23/02/2017.
Carne Cruda. “Guillermo Zapata : He dimitido por una cuestión humana“. Radio-uitzending van 16/06/2015.
Nacho Carretero: “El alcalde inesperado de la marea que tomó el poder”. 23/01/2016. www.elespanol.com/reportajes/20160122/96490
Diagonal: “Nace el Instituto DM, un think tank para los movimientos”. 27/02/2016. www.diagonalperiodico.net/movimientos/29534-nace-el-instituto-dm-think-tank-para-movimientos.html
Mario Espinoza. “La organización como problema : municipalismo, estrategia y contrapoder“. 24/01/2017. www.institutodm.org/la-organizacion-como-problema-municipalismo-estrategia-y-contrapoder/
Leanna Garfield. “Spain’s plan to create car-free ‘superblocks’ is facing protests. 24/01/2017. www.uk.businessinsider.com/Barcelona-superblocks-protest-2017-1/
Dan Hancox. “Is this the world’s most radical mayor?”. 26/05/2016. www.theguardian.com/world/2016/may/26/ada-colau-barcelona-most-radical-mayor-in-the-world/
Michael Hardt & Antonio Negri. “Assembly”. 2017. Oxford University Press.
Josep Lobera, “De movimientos a partidos: la cristalización electoral de la protesta“. Revista Española de Sociología 24 (2015) : 97-105.
Irene Martín. “Podemos y otros modelos departido-movimiento”. Revista Española de Sociología 24 (2015) : 107-114.
Guillem Martínez. “Tendremos que decretar el final del ciclo que abrió el 15M“. 10/03/2017. www.ctxt.es/es/20170307/Politica/11541/15-M-podemos-syriza-movimientos-sociales-guillem-martínez.htm
Emmanuel Rodríguez López. “La política en el ocaso de la clase media. El ciclo 15M – Podemos“. 2017. Traficantes de sueños.