België hoopt in de voetsporen van Nederland te treden en via rechtspraak de overheid verplicht te stellen om een krachtdadiger klimaatbeleid te voeren. Of beter gezegd in ons geval, vier overheden: de federale overheid, het Vlaams Gewest, het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Concreet? Deze overheden zouden dan verplicht zijn om 87,5 procent minder CO2 uit te stoten tegen 2050. Het gaat hier om een percentage ten opzichte van het CO2-niveau in 1990. (Dat geldt voor alle verdere emissiereductiepercentages in deze tekst.)

Klimaatkater?

Vzw Klimaatzaak startte in april 2015 de rechtszaak in België en eind april 2016 ging de Vlaamse regering in cassatie. De reden? Omdat het proces in het Frans wordt gevoerd. Al meer dan een jaar wacht Klimaatzaak op een uitspraak hierover, die hopelijk wordt gedaan vlak na de zomer, verklaart Serge de Gheldere, de oprichter van de vereniging.

In de tussentijd is Klimaatzaak druk bezig met het verzamelen van meer steun voor de zaak. “Dat is tot nu toe gelukt: we zijn gegroeid van 11.000 naar meer dan 31.000 mede-eisers.” En deze steun is hard nodig, blijkt uit een lezing van Roger Cox, de topadvocaat en bezieler van de Nederlandse klimaatzaak, die woensdagavond 7 juni in De Markten in Brussel kwam vertellen waar we nu staan. Kunnen we spreken van een klimaatkater na Parijs of wordt er toch vooruitgang geboekt? 

“De klimaatzaak is geen zaak tégen onze bestuurders, noch tégen regeringen, en allerminst tégen een minister. Het is een zaak die – en dat was van meet af aan onze benadering – het draagvlak moet vergroten waardoor onze overheden een krachtdadiger klimaatbeleid kunnen voeren. De veiligheid en de toekomst van onze samenleving zijn het ultieme doel”, aldus vzw Klimaatzaak.

“De terugtrekking van de VS uit het klimaatakkoord van Parijs geeft aan dat een staat zich vrij voelt om wel of niet met het klimaatprobleem aan de slag te gaan”, vult Roger Cox aan. “Als je er een nationale verplichting onder legt, net als nu in Nederland gebeurd is, dan kan een land zich nog wel uit een verdrag trekken, maar moet het zich nog steeds houden aan dezelfde doelstellingen.”

Dat de VS zich heeft teruggetrokken is extreem, maar je kan je volgens Cox afvragen of de staten die wel in het verdrag zitten voldoende doen. Het antwoord daarop is: ‘Nee!’. “Dat geldt ook voor België”, benadrukt Cox. “Er gebeurt gewoon te weinig.” 

Wat is het dilemma? “Het is misschien niet eens onwil van politici. Maar het klimaatprobleem is een heel moeilijk fenomeen. Als overheid moet je binnen vier jaar snel resultaat laten zien aan de burgers om geen kiezers te verliezen. Terwijl, als het gaat om de bescherming van het klimaat, dan valt er op korte termijn geen politiek gewin te halen. Economische groei en winst gaan voor. En dan loop je al snel tegen de fossiele industrie aan. Nederland is bijvoorbeeld als staat groot geworden dankzij de fossiele industrie, zoals olie- en gaswinning.” 

Daarnaast voel je als individu geen verantwoordelijkheid, verklaart Cox. “De incentive om echt te doen wat moet gebeuren is niet groot genoeg. Wat dat wel kan zijn, is een vonnis van de rechter.”

Ingrediënten voor een rechtszaak

Wat zijn de ingrediënten om een rechtszaak op te bouwen? “Als eerste is het belangrijk om een startpunt te hebben dat aangeeft wat gevaarlijk is”, vertelt Cox. “In dit geval is dat een globale opwarming van 2 graden Celsius. Dat is gevaarlijk zowel voor de mens als voor het ecosysteem waar de mens van afhankelijk is.” Aan de hand van de wetenschap kan je dan “verder gaan afpellen”, door vragen te beantwoorden zoals: ‘Wat zou de concentratie van CO2 in de atmosfeer mogen zijn om onder de 2 graden opwarming te blijven?’ en ‘Wat zou er in verschillende landen moeten gebeuren aan emissiereductie om die lagere concentratie te bereiken?’.

In Nederland heeft de rechtbank vervolgens gezegd dat de overheid de verplichting heeft om bij te dragen aan het bewerkstelligen van een minimale reductie van 25 procent voor 2020. “Dit omdat de negatieve gevolgen van 2 graden opwarming zodanig groot worden geacht voor de bevolking dat de staat niet willens en wetens mag bijdragen aan die gevolgen”, legt de topadvocaat uit.

Cox: “Als burger, bedrijf of als overheid heb je een zorgvuldigheidsverplichting en mag je iemand niet op onredelijke voorwaarden blootstellen aan gevaar. Dus als je gevaar op redelijke wijze kunt vermijden, dan dien je maatregelen te treffen om dat te doen. Cox noemt 5 criteria waarop dat beoordeeld wordt. “Is het gevaar bekend bij de staat? In dit geval: ja. Hoe groot is de kans dat het gevaar zich voordoet? De kans is heel groot. En hoe groot is dan het gevaar waarover het gaat? Het gevaar is hier potentieel catastrofaal. En sta ik in een voldoende nauwe relatie met degene die eist wat ik doe? Wel, volgens de rechter zijn er voldoende wetten die stellen dat een staat verantwoordelijk is om zich dit gevaar aan te trekken en er iets aan te doen. En als laatste: is het mogelijk om er iets aan te doen? Ook hier is het antwoord natuurlijk: ja.”

“Bovendien toont het feit dat een staat het klimaatakkoord heeft getekend aan dat de staat het gevaar erkent en zijn verantwoordelijkheid wil nemen”, voegt Cox toe. En “daarnaast concludeerde de rechter dat als onze buurlanden zelfs 40 procent emissiereductie halen, dan moeten wij minstens 25 procent kunnen halen.”

Klimaatdiscussie verschuift van ‘óf’ naar ‘hóe’

Door de uitspraak van de rechtszaak is de hele klimaatdiscussie in Nederland volgens Cox van de ene op de andere dag veranderd. “Er wordt niet meer gediscussieerd over óf er iets moet gebeuren, maar hóe. We hebben ineens een heel andere instelling gekregen en die is gerechtelijk opgelegd.”

“Zo is Nederland dus een heel fossiel georiënteerd land. De regering is na de uitspraak opgeroepen om te onderzoeken hoe het zo snel mogelijk de drie koolcentrales van het netwerk af kan halen en ze kan sluiten. Besloten is dat het sowieso voor 2030 moet gebeuren.”

Na het vonnis in Nederland kwam het Parijs-akkoord. Daarin zijn veel striktere doelstellingen opgenomen dan tijdens de klimaatconferentie in Kopenhagen in 2009. “De bedoeling is nu dat we ruim onder een opwarming van 2 graden Celsius blijven en zelfs inspanningen leveren om te kijken of we de opwarming tot 1,5 graad kunnen beperken.” 

We lopen achter de feiten aan

Maar dat is volgens Roger Cox al onmogelijk. “Feitelijk is het zo dat de concentratie die nu in de atmosfeer hangt er toe zal leiden dat we een opwarming van 2 graden Celsius bereiken. Dat heeft ermee te maken dat er vertraging zit tussen uitstoot en opwarming. De opwarming die we nu waarnemen is het gevolg van de uitstoot tot 1980. De uitstoot van de jaren erna zit wel al in de atmosfeer, maar moet zijn opwarmende effect nog krijgen. Dat zal ertoe leiden dat we sowieso naar een opwarming van 1,5 graad Celsius gaan. We lopen dus achter de feiten aan.”

“De doelstellingen zijn tijdens het Parijs-akkoord strikter geworden omdat een maximale opwarming van 2 graden Celsius absoluut geen veilige target is.” Cox toont een tabel (Tabel 1) die laat zien dat kwetsbare ecosystemen zoals de Noordpool en het koraalrif een heel sterk risico lopen om bij een opwarming van 1,5 graad Celsius al onherstelbare schade te lijden.

“Een opwarming tussen de 1,5 en 2 graden Celsius betekent dat delen van de wereld, zoals de deltagebieden in ontwikkelingslanden een groot gevaar lopen voor grootschalige gezondheidsschade en welvaartsschade”, vertelt hij. “En vanaf een opwarming van 2 graden gelden deze gevolgen voor de meeste delen van de wereld. Bij een opwarming tussen de 2 en 3 graden lopen we het risico dat twintig tot dertig procent van alle dieren en planten uitsterft.” 

“En als door de opwarming methaan begint vrij te komen uit de grond in toendragebieden en het Amazonegebied begint uit te drogen, dan versnellen deze processen de opwarming van de aarde in een mate die voor de mensheid oncontroleerbaar wordt. Dan is de opwarming van de aarde uit onze handen en kunnen we het niet meer managen.” En dat kan dus volgens de grafiek gebeuren vanaf een opwarming van 2,5 graad. “Maar nu al bevinden we ons in de ‘moderate risk’-fase”, stelt Cox. “Daarin zouden we ons al niet mogen begeven.”

Leiden beloftes tot voldoende reductie? 

Tot en met de klimaattop in Kopenhagen in 2009 hebben landen geprobeerd om – top-down – met zijn allen te bepalen welk land zijn emissie-uitstoot moet verlagen binnen welke periode. In Kopenhagen is dat toen mislukt, dat beleid was er niet doorheen gekomen. Landen die het meeste uitstoten hebben toen enkel onverplichte beloftes gedaan.

“En nu is er dus voor een bottom-up-beleid gekozen”, legt Cox uit. “Elk land bepaalt zelf hoeveel het probeert te reduceren en jaarlijks tonen de landen hun resultaten. De bedoeling is dat landen ambitieus zijn, maar ze zijn niks verplicht. Of al die beloftes zullen leiden tot voldoende reductie is dus onbekend.” 

“De enige landen die op een koers van 66 procent kans zitten om onder de 2 graden Celsius opwarming te blijven zijn Costa Rica, Ethiopië, Marokko, Bhutaan en Gambia”, vertelt Cox als hij er een kaartje bij pakt (zie hieronder). Daarop is te zien dat er verder geen enkel land is die een grotere kans heeft om dat te halen. “Neem de EU, VS, Brazilië en India, als iedereen in de wereld dezelfde inspanningen zou leveren als zij, dan komen we toch boven de 2 graden opwarming uit. Leveren alle landen in de wereld dezelfde inspanningen als Canada, Argentinië, Australië, Rusland en Saoedi-Arabië dan zou de aarde zelfs opwarmen tot 3 of 4 graden.” 

“De opgave die voor ons ligt, is dat we al onze beloftes perfect moeten nakomen en daarnaast de jaarlijkse uitstoot van de EU en de VS bij elkaar moeten zien te verdelen over alle landen wereldwijd”, zegt Cox. “En deze sprong moet binnen 13 jaar worden gemaakt.” Alleen dan maken we kans om onder de 2 graden opwarming te blijven. Anders is het spel in 2030 gespeeld. “Maar een idee en ambitie creëren is één ding, daarnaast is er regelgeving nodig die geïmplementeerd moet worden”, benadrukt hij. “Dertien jaar gaat snel voorbij.”

Oorlogseconomie

Cox: “Deze opgave is onvoorstelbaar, in feite vraagt het om een soort ‘oorlogseconomieachtige’ omwenteling. Als iedereen vanaf vandaag enkel elektrisch zou gaan rijden, dan heb je nog steeds twintig jaar nodig om het wagenpark om te wenden. Bovendien is de opgave na 2030 (na de komende 13 jaar dus) nog veel groter. Dan moet de jaar na jaar emissiereductie nog sneller afnemen tot maar liefst tachtig procent in 2050 – tot 2030 is dat veertig procent.” (Zie grafiek hieronder.)

Klimaatactie is daarom meer dan ooit nodig, is de conclusie. “Als je al die oproepen van bedrijven en organisaties ziet om te strijden tegen het klimaatprobleem en als je alle landen heel hard ziet klappen op het moment dat het klimaatakkoord is gesloten in Parijs, dan denk je als burger dat het probleem zich wel oplost. Maar het tegendeel is waar”, waarschuwt Cox. “In de krant lees je dat de staat begrijpt wat het probleem is en dat bedrijven begrijpen wat er gedaan moet worden, maar er is een heel groot verschil tussen begrijpen en echt doen. En daar helpt zo’n rechtszaak bij. De noodzaak van een klimaatactie en met name het gebruik van het recht en het rechtssysteem is om een versnelling in de energietransitie te bewerkstelligen.”