De mallotige seculier nationalistische publicist Ergun Poyraz ging destijds zelfs zo ver om te stellen dat Erdogan door Israël in Turkije was neergezet om een einde te maken aan het Turkse secularisme. De vorig jaar onder enigszins duistere omstandigheden overleden Poyraz zal raar gekeken hebben toen Erdogan in 2009, bij het World Economic Forum in Davos, fel van leer trok over de Israëlische apartheidspolitiek tegen de toenmalige president van Israël, Shimon Peres. 

Mavi Marmara

Een jaar later vertrok een konvooi schepen, waaronder het Turkse passagiersschip Mavi Marmara, met een vracht hulpgoederen aan boord naar Gaza. Het was de bedoeling de blokkade van Gaza door Israël te doorbreken, maar zo ver kwam het niet. Israëlische commando’s beëindigden de actie door schietend aan boord van de Mavi Marmara te komen, waarbij tien dodelijke slachtoffers vielen onder de opvarenden.

Erdogan was des duivels. Hij kondigde aan bij een volgende konvooi naar Gaza, onder bescherming van de Turkse marine, zelf mee te varen. Hij liet na de daad bij het woord te voegen, maar door zijn felle retoriek tegen Israël kreeg hij desalniettemin een heldenstatus voor veel Turken. Daarnaast deed het zijn ster rijzen in het Midden-Oosten.

Het conflict leidde ertoe dat Turkije de diplomatieke betrekkingen met Israël tot een minimum terugbracht en sancties afkondigde. Tot een economische boycot kwam het echter niet. Sterker nog, de handel tussen beide landen nam in de jaren van het conflict alleen maar toe. 

Gülen

Dat Erdogan zich sterk associeerde met het konvooi naar Gaza viel niet in goede aarde bij imam Fethullah Gülen, met wiens beweging de AKP destijds nog nauw samenwerkte. Erg verrassend was dat niet, want het was toen al duidelijk dat de Gülen-beweging op goede voet stond met vertegenwoordigers van Israël, zoals een aantal pro-Israëlische organisaties in de VS.

Het was het eerste signaal van onenigheid tussen Gülen en Erdogan; onenigheid die zich in de daarop volgende jaren ontwikkelde tot een conflict, en vanaf 2013 tot een regelrechte oorlog.

Tussen 2010 en 2013 ontkenden de AKP en de Gülen-beweging nog dat er iets loos was. De schrijver van dit artikel weet nog goed hoe hij destijds in een gesprek belandde met leden van de jongerenbeweging van de AKP. “Mister Erdogan en mister Gülen love each other“, kreeg hij te horen.

De betrekkingen van de Gülen-beweging met Israël werden daarbij voor het gemak onder de mantel der liefde bedekt. Scherpe waarnemers wisten toen echter al dat die liefde niet meer zo intens was als voorheen. 

Aanslag in Istanbul

In plaats van Gülen was Israël toen nog de grote vijand voor de AKP. Medestanders van Erdogan beschuldigden critici van hun geliefde leider ervan door de Israëlische inlichtingendienst Mossad betaald te worden. Uw columnist viel dat verwijt eveneens ten deel, hetgeen, gezien zijn verleden als criticus van het zionisme, als erg ironisch door hem ervaren werd.

In de eerste helft van vorig jaar kwam de omslag, met tekenen dat een herstel van de betrekkingen tussen Israël en Turkije op handen was. Er werd onderhandeld en naar aanleiding van de aanslag in Istanbul van 19 maart door de Islamitische Staat (IS), waarbij ook Israëliërs omkwamen, verscheen voor het eerst sinds jaren weer een Israëlische diplomaat in Turkije.

Alptekin

Aangenomen werd dat de drijfveer van Israël om het bij te leggen met Erdogan vooral gelegen was in het economische voordeel van transport van Israëlisch aardgas naar de EU via Turkse bodem.

In maart van dit jaar werd bekend dat de voormalige veiligheidsadviseur van de Amerikaanse president Donald Trump, Michael Flynn, door de Turks-Nederlandse zakenman Ekim Alptekin betaald werd om een rapport over Gülen op te stellen en een lobby in de VS tegen de imam te beginnen.

Hoewel hij aanvankelijk weigerde te zeggen in wiens opdracht hij handelde, verklaarde Alptekin later dat de Israëlische gasonderneming Ratio voor het rapport had betaald. Ratio ontkende echter, wat de weg opende naar veronderstellingen waarin Alptekin het geld voor Flynn uit een andere richting ontving.

Voorwaarden

Turkije verbond drie voorwaarden aan het herstel van de betrekkingen met Israël. Excuses, een einde van de blokkade van Gaza en een financiële compensatie voor de nabestaanden van de op de Mavi Marmara gevallen slachtoffers.

Onder druk van de Amerikaanse president had de Israëlische premier Netanyahu die excuses feitelijk al eerder aangeboden. Wat betreft de blokkade van Gaza nam Erdogan genoegen met de toezegging dat Turkse hulpgoederen onder Israëlische controle naar Gaza getransporteerd mochten worden. Veel stelde dat laatste niet voor, want in feite stond Israël dit al in 2010 toe. Nam niet weg dat Erdogans medestanders trots riepen dat de zionistische staat zijn meerdere in hem gevonden had.

Twintig miljoen dollar

Verder stortte Israël twintig miljoen dollar op de rekening van het Turkse ministerie van Financiën voor de nabestaanden van de slachtoffers van de Mavi Marmara.

Bijna een jaar later hebben die nabestaanden hier echter nog geen dollar van gezien. Dus stapten zij naar de rechter, die vervolgens door het ministerie van Financiën werd verzocht de zaak te seponeren met ‘oneigenlijke verrijking’ als argument. Het ministerie zal haar zin wel krijgen, want geen rechter die de AKP-regering durft tegen te spreken. Dat leidt immers binnen de kortste keren tot een associatie met de Gülen-beweging, en daarmee tot ontslag of arrestatie.

Achter de uiteindelijke bestemming van die twintig miljoen dollar komt zo echter een groot vraagteken te staan.

Normalisering

De normalisering van de betrekkingen tussen Israël en Turkije viel curieus genoeg bijna samen met de mislukte staatsgreep van 15 juli. Gülen werd daarvoor verantwoordelijk gehouden door Erdogan, waarbij zijn media verbanden legden met de VS, maar niet met Israël. Alleen in de meest tegen Israël gekante islamistische kringen, die ook tegen een herstel van de betrekkingen waren, werd dat gedaan.

Wat betreft Israël lijkt sinds de recent ontstane crisis rond Qatar echter iets veranderd te zijn in de perceptie van de AKP over de couppoging.

Gülen blijft de hoofdverdachte voor Erdogan en hij is ook nog overtuigd van Amerikaanse betrokkenheid bij de mislukte staatsgreep. Volgens een bron van de Turkse journaliste Amberin Zaman zou hij nu echter ook uitgaan van een Israëlische rol bij de couppoging.

FDD

Amberin Zaman is een lid van de adviesraad van de Foundation for Defence of Democracies (FDD), een neoconservatieve en zeer pro-Israëlische denktank in de VS. Eerder deze maand ontving een aantal Amerikaanse kranten en tijdschriften gehackte e-mails tussen John Hannah, een adviseur van de FDD en Yousef al-Otaiba, de ambassadeur van de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) in de VS.

In een van die e-mails suggereerde Hannah dat de FDD en de VAE beide verantwoordelijkheid droegen voor de couppoging in Turkije. Amberin Zaman ging in een van haar artikelen niet voorbij aan de correspondentie tussen Hannah en Otaiba, al ging het wat schoorvoetend:

“De VAE, die vooropstaan bij het isoleren van Qatar, zijn door regeringsgezinde Turkse media beschuldigd van het doorsluizen van fondsen naar Gülen-volgelingen, in de weken voorafgaand aan de couppoging. Een aantal van die beschuldigingen zijn gebaseerd op gehackte e-mails van de ambassadeur van de VAE in Washington, Yousef al-Otaiba.”

Tahiroglu / Erdemir

Er zijn nog twee Turken aan de FDD verbonden, die al even kritisch ten opzichte van de AKP staan als Amberin Zaman. De eerste is Merve Tahiroglu. Deze onderzoekster van de FDD is gespecialiseerd in de buitenlandse en binnenlandse politiek van Turkije, alsmede in de relatie tussen Ankara en Teheran. Daarnaast is de voormalige Turkse parlementariër namens de oppositie voerende Republikeinse Volkspartij (CHP) Aykan Erdemir als senior fellow bij de FDD betrokken.

Nu de AKP Israël niet meer uit het plaatje rond de couppoging weert, kan het feit dat drie critici van de regeringspartij verbonden zijn aan de pro-Israëlische FDD uiteraard koren op de molen worden voor de regeringsgezinde media in Turkije.

Tel hierbij op dat het ondertussen erg stil is geworden rond de plannen om via Turks grondgebied Israëlisch aardgas naar de EU te laten vloeien, en de indruk ontstaat dat het feest rond het herstel van de betrekkingen tussen Israël en Turkije niet erg lang heeft geduurd. 

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)