Wat kan er meer dan een half jaar later met zekerheid over de toedracht van de couppoging worden gezegd? In feite nog steeds heel weinig. Over de gevolgen des te meer. 

Gülen

Er zijn grofweg drie lezingen. De regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) lijkt er niet over te twijfelen dat de van bondgenoot tot aartsvijand getransformeerde imam Fethullah Gülen opdracht gaf tot de couppoging.

De AKP-regering verzocht de VS Gülen uit te leveren en zegt daartoe bewijzen aan de Amerikaanse autoriteiten te hebben overhandigd. Waar die bewijzen uit bestaan is onbekend. Er wordt echter aangenomen dat ze niet over Gülens vermeende rol bij de couppoging gaan, maar over wat daar in de afgelopen jaren aan voorafging. Zoals de onthullingen over corruptie in en rond de AKP van eind 2013 door aanklagers in dienst van de imam, met de kennelijke bedoeling de regeringspartij schade te berokkenen.

Tegenover de lezing van de AKP staat wat Gülen er zelf over heeft gezegd. Hij geeft ondertussen toe dat volgelingen van hem binnen de strijdkrachten erbij betrokken waren. Gülen blijft echter volhouden de opdracht niet te hebben gegeven en pareert met de beschuldiging aan het adres van president Erdogan dat hij de couppoging ensceneerde. Hoe het kon gebeuren dat zijn volgelingen daaraan deelnamen laat Gülen in het midden.

Intcen/NAVO 

Volgens Intcen, het analysecentrum van de EU, dat zich op bevindingen van inlichtingendiensten van lidstaten baseert, namen Gülens volgelingen het initiatief zonder medeweten van hun geestelijk leider. Intcen voegt daaraan toe dat Erdogan vooraf wist van een ophanden zijnde staatsgreep, maar de Europese instantie gaat niet zo ver dat hij die zelf initieerde.

Volgens de Noorse journalist Kjetil Stormark wordt in NAVO-kringen wel zo ver gegaan. Niet openlijk, want dat ligt gezien het NAVO-lidmaatschap van Turkije te gevoelig zegt hij. Stormark zegt echter over bronnen binnen het bondgenootschap te beschikken die het aldus uitdrukken. De journalist uit Noorwegen schrijft verder dat een denktank waar de NAVO zich van bedient Erdogan een ‘nacist’ noemt. Tot die diagnose is vaker gekomen … 

Purged NATO officer

Een Twitteraccount met de naam Purged NATO officer sluit bij de vermeende benadering van de NAVO aan. Met de kanttekening dat Dogu Perincek, de leider van de Maoïstisch/Kemalistische Vaderlandspartij (voorheen Turkse Arbeiderspartij), hier een aandeel krijgt in de poging tot staatsgreep. Ook het meest voor de hand liggende, dat Gülens volgelingen gemanipuleerd werden door provocateurs blijft ongenoemd.

Vaststaat dat Perincek sinds de couppoging veel invloed kreeg binnen de strijdkrachten, omdat Erdogan gedwongen werd om de na de couppoging ontslagen of gearresteerde militairen vanuit diens gelederen te laten vervangen. 

Aydinlik/Yeni Safak 

Purged NATO officer toonde een voorpagina van de aan de Vaderlandspartij verbonden krant Aydinlik. In februari 2016 werd daar voorspeld dat in september een staatsgreep gepleegd zou worden in Turkije. 

Purged NATO officer schreef verder dat Perincek de regeringsgezinde krant Yeni Safak op 14 juli informeerde over de couppoging een dag later. Zelf overwoog Yeni Safak overigens in januari 2016 de mogelijkheid van een staatsgreep, al ging het daarbij om een in de Verenigde Arabische Emiraten beraamd complot.

Michael Rubin

De Amerikaanse publicist Michael Rubin brak met het alom bestaande beeld dat de meeste doden op 15 juli vielen onder het vuur van Gülens militairen. Rubin houdt daar de nauw aan Erdogan verbonden paramilitaire organisatie SADAT voor verantwoordelijk. Dat zou betekenen dat de op die avond gearresteerde militairen tot SADAT behoren, wat niet erg logisch overkomt. In ieder geval lijkt ook Rubin er vanuit te gaan dat Erdogan de hand had in de staatsgreep.

Rubin schrijft een machtige positie toe aan Perincek, die hij de ‘schaduwminister van Defensie’ noemt. Verder schrijft Rubin terecht dat Perincek en Erdogan elkaar vinden in een aversie tegen ‘Gülen, Koerden (lees: de PKK) en liberalen’. Daarnaast benadrukt hij echter ook dat de leider van de Vaderlandspartij pertinent tegen het presidentieel systeem is dat Erdogan op 16 april zou kunnen krijgen als de bevolking tijdens een referendum instemt met een nieuwe grondwet. 

Machtsstrijd

Rubin meent dat Perincek een supermachtig presidentschap voor Erdogan wil voorkomen. In dat verband suggereerde hij dat een machtsstrijd kan ontstaan tussen SADAT en de Perincek-fractie binnen de strijdkrachten. Dat zou dan dicht in de buurt van een volgende staatsgreep komen.

Loopt het aldus, dan heeft Erdogan zelf een militaire interventie mogelijk gemaakt door van Perincek een machtsfactor binnen de strijdkrachten te maken. Overigens zei Perincek in de jaren zeventig al dat de ‘revolutie’ in Turkije uit diende te gaan van de militairen, wat hem deed verschillen van andere linkse partijen. 

Los van het scenario over een volgende staatsgreep klinkt het sowieso tegenstrijdig dat de islamistische Erdogan de superseculiere Perincek een belangrijke rol binnen de strijdkrachten geeft. Dat kan onmogelijk lang goed gaan, zou je zeggen.

Perincek lijkt erg zeker van zijn zaak, wanneer hij Erdogan tegen de haren instrijkt door zich zo openlijk tegen een presidentieel systeem uit te spreken. Is hij zo zelfverzekerd omdat hij zich gesteund weet vanuit Moskou, waar zijn partner in de Euroaziatische beweging, Alexander Dugin, veel invloed heeft op president Dugin? 

‘Bloedbad’ 

Rubin overwoog in de maanden voorafgaand aan 15 juli dat een staatsgreep in Turkije niet was uitgesloten. Dat maakt de titel van zijn op 3 november jl. verschenen artikel Turkije is op weg naar een bloedbad extra onheilspellend.

Michael Rubin is een enigmatisch heerschap. Hij publiceerde op de website Kurdistan Tribune, wat hem in het Koerdische kamp plaatst, maar wordt ook met Gülen in verband gebracht. Daarnaast had hij persoonlijk contact met Perincek. In 2004 spraken ze beide tijdens een symposium in Istanbul over Global Leadership. De derde man aan tafel was toen de zojuist genoemde Rus Alexander Dugin.

Wat niet onvermeld mag blijven is dat Rubin werkt voor het neoconservatieve American Enterprise Institute en het Washington Institute for Near East Policy, een denktank van de Israël-lobby in de VS.

Stembus 

Laten we hopen dat Dugin er deze keer naastzit met zijn duistere vooruitzichten over Turkije, want een geslaagde staatsgreep zou daar vernietigende gevolgen hebben. Daar wordt in Europa wel eens te licht over gedacht. Zo zou de kans op een burgeroorlog er levensgroot door worden.

Natuurlijk, Erdogan is een groot probleem voor de democratische waarden en mensenrechten in Turkije, maar de enige gezonde weg naar zijn vertrek gaat via de stembus.

Zuivering 

Kortom, er zijn aanmerkelijk meer vragen dan antwoorden over de couppoging, en nog onduidelijker is wat Turkije te wachten staat. De gevolgen van 15 juli zijn echter kraakhelder, want het is zonneklaar dat Erdogan de gebeurtenissen die dag aangreep voor een grootschalige zuivering. Die beperkt zich zeker niet tot de Gülen-beweging, want de president laat er geen twijfel over bestaan dat hij de gelegenheid aangrijpt om zich te ontdoen van een ieder die hij als hindernis beschouwt bij zijn streven naar alleenheerschappij. Indrukken als zou de staatsgreep zijn eigen werk zijn geweest worden zo uiteraard niet tegengesproken in Europese ogen.

Niet alleen volgelingen van Gülen worden uit de strijdkrachten verdreven, maar ook militairen die in NAVO-verband actief waren. De persoon achter het eerdergenoemde twitteraccount Purged NATO officer stelt zich als een van hen op, al kan niet worden uitgesloten dat hij in werkelijkheid een volgeling van Gülen is. Veel doet dat er in dit geval niet toe, omdat veel van wat hij schrijft geverifieerd kan worden, met name in Perinceks Aydinlik.

Academici

De zuivering beperkt zich in ieder geval niet tot de strijdkrachten. Neem de universiteiten, waar de laatste maanden honderden academici zijn ontslagen. Omdat ze met Gülen sympathiseerden, al is daarmee nog niet gezegd dat ze de plannen tot een staatsgreep vooraf kenden.

Dat laatste kan niet per definitie uitgesloten worden, maar het ligt voor de hand dat de samenzweerders uitgingen van het need to know principe, waarbij alleen direct betrokkenen weten wat er gaat gebeuren. Zo gaat dat bij samenzweringen, om het risico op lekken te beperken.

Recht/plicht

De Turkse regering heeft het volste recht, en ook de plicht, om verdachten te vervolgen. Prosecution mag echter geen persecution worden. De regering heeft met andere woorden niet het recht om academici te ontslaan, alleen omdat ze met Gülen sympathiseren.

Voor alle duidelijkheid, dat laatste is geen pleidooi voor de Gülen-beweging. Het is immers geen beste ontwikkeling wanneer een religieuze stroming, waarvan de leider zelf gekenmerkt wordt door duistere intenties, binnen veel maatschappelijke geledingen doordringt. Het punt is alleen dat dit niet buiten de grenzen van de wet gebeurde. Daarom kan de regering nu geen loopje met dezelfde wet nemen door academici van universiteiten te verdrijven alleen omdat ze sympathie koesteren voor Gülen.

Oppervlakkig verweer

In feite is de AKP zelf voor een deel de oorzaak van dit probleem, omdat zij naliet het openbaar onderwijs te verbeteren, waardoor de betere onderwijsinstituten van de Gülen-beweging meer kans kregen om academici af te leveren.

De AKP zou daarover de hand in eigen boezem moeten steken, maar doet dat niet en komt niet verder dan het verweer misleid te zijn door Gülen. Een oppervlakkig verweer, want de regeringspartij toonde zich lang doof voor waarschuwingen over Gülen. Sterker nog, de AKP steunde lang de vervolgingen van hen die alarm sloegen. 

Petitie 

Evenals bij de strijdkrachten gaan de zuiveringen op de universiteiten verder dan alleen volgelingen van Gülen. Ook daar gebruikt Erdogan de couppoging als argument om zich van tegenstanders te ontdoen. Zoals van de academici die vorig jaar een petitie ondertekenden tegen de oorlog met de Koerdische PKK in Zuidoost Turkije, waar de burgerbevolking sterk onder te lijden kreeg. Zij worden nu eveneens in grote aantallen ontslagen.

De zuiveringen op de universiteiten leiden tot bizarre situaties. Zo werd een dierenarts onlangs decaan bij een medische faculteit (voor mensen), omdat er niemand anders gevonden kon worden. Veelal blijven posities echter onbemand, wat voor de universiteiten een forse aderlating is. Een bijkomend probleem is dat academici het dreigende politieke klimaat in Turkije steeds vaker ongeschikt achten voor hun carrière en naar het buitenland vertrekken.

Het laat zich raden dat de combinatie van ontslagen en brain drain de ontwikkeling van de wetenschap sterk onder druk zet. Dat kon gezien de neergang van de Turkse economie op geen slechter moment komen. De economie schreeuwt om hervormingen, met voorop wetenschappelijke innovatie. Door de repressie op de universiteiten wordt de klok nu echter niet voor maar jaren achteruit gezet. Wie het waagt daartegen te protesteren kan rekenen op waterkannonen, traangas en wapenstokken.

Hoe de toedracht van de couppoging er ook uitzag, Turkije draait nu geheel om de belangen van één enkele man, die als gevolg van zijn verslaving aan macht ieder besef van rationaliteit is kwijtgeraakt. Tel daarbij op dat hij met zijn uit narcisme volgend manipulatief gedrag een groot deel van de bevolking mee kan slepen en het wordt moeilijk om nog licht aan het einde van de tunnel te zien.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)