Om grip te krijgen op wat er zich aan het voltrekken is in de VS, dienen we wat afstand te nemen van de verschillende, concrete maatregelen die Trump er de voorbije week doorjoeg. Hoe dramatisch en zorgwekkend sommige van die maatregelen ook zijn, het patroon en de manier waarop er deze week politiek gevoerd werd zijn betekenisvoller dan de afzonderlijke beslissingen.

Shock

Het eerste wat opvalt is de snelheid en brutaliteit waarmee beslist en gecommuniceerd wordt. Trump en zijn entourage zijn erin geslaagd om dag na dag het wereldnieuws te domineren en een groot deel van de bevolking in een staat van shock te brengen.

Die shock is een gewild effect. Naaste medewerkers van Trump geven dat ook met zoveel woorden toe. Kellyanne Conway, de medewerkster van Trump die in één klap wereldberoemd werd door het begrip “alternative facts” te lanceren, tweette op de dag van de “muslimban”:

Het is Trump en zijn entourage dus niet enkel te doen om het waarmaken van verkiezingsbeloften. Wat ze vooral voor ogen hebben is de destabilisering van het bestaande systeem en de verlamming van de oppositie.

Het is een strategie die eerder ook door Naomi Klein werd beschreven in haar boek The shock doctrine. Het creëren of aanwenden van ‘schokken’ (oorlogen, terreur, natuurrampen, extreme maatregelen, …) is een uitgelezen manier om radicale beleidsmaatregelen door te duwen zonder veel protest vanuit het volk of de gevestigde instellingen. De schok zorgt er voor dat het bestaande systeem van checks en balances tijdelijk ontregeld is.

Ontregeling is wat de eerste tien dagen van Trumps presidentschap kenmerkte en het voorlopige, trieste dieptepunt daarvan is de “muslimban”. Die ban creëerde, naast menselijke drama’s, vooral ontzettend veel chaos. Een chaos die voelbaar was in de luchthavens, maar ook binnen de instellingen. Tegenstrijdige boodschappen kwamen uit het Witte Huis, rechters oordeelden dat bepaalde aspecten van de maatregel onwettelijk waren maar op het terrein veranderde weinig tot niks. Onduidelijkheid troef.

Chaos en onduidelijkheid kunnen nuttig zijn voor machthebbers, omdat het mensen tijdelijk verlamt en desoriënteert. Dat moment kan vervolgens aangewend worden om te doen wat men echt van plan is. Vergezocht? Nee, niet helemaal. Het sluit naadloos aan bij de visie van Steve Bannon, voormalig hoofdredacteur van de alt-right website Breitbart en thans één van de dichtste adviseurs van Trump. In een interview met The Hollywood Reporter zei Bannon: “Duisternis is goed. Dick Cheney. Darth Vader. Satan. Dat is macht. Het helpt ons als “zij” op het verkeerde been gezet worden. Wanneer ze geen zicht hebben op wie we zijn en wat we van plan zijn.”

Laat het toevallig ook Bannon zijn die de geestelijke vader is van de “muslimban”.

Oorlog binnen de instellingen

Ook in Washington zelf heerst chaos. Wat zich binnen de muren van het Witte Huis voltrekt is een kleine paleisrevolutie, waarbij de entourage rond Trump steeds meer macht naar zich toetrekt. Een kleine kliek met Bannon als meest cruciale figuur, heeft zich rond de president geschaard om zich de macht binnen de macht toe te eigenen.

Ook hier is de “muslimban” een goed voorbeeld van. Aan de tekst werd gesleuteld tijdens de transitieperiode door een klein groepje vertrouwelingen onder leiding van Bannon. Agentschappen die normaal gezien betrokken moeten worden bij het schrijven en doorvoeren van dit soort maatregelen, zoals Homeland Security en het State Department, werden bijna volledig buiten spel gehouden.

James Jay Carafano, vice-president van het conservatie The Heritage Foundation en lid van het transitieteam van Trump, verkondigt in de New York Times dat er een firewall staat tussen het team van Trump en de oude administratie. Gisteren (maandag 30/1) ontsloeg Trump ook waarnemend minister van justitie omdat zij geprotesteerd had tegen de “muslimban”.

Een ander, nog verontrustender voorbeeld, is het feit dat Bannon voortaan een zitje krijgt in the National Security Council. Dat is de raad die de president adviseert bij beslissingen aangaande nationale veiligheid en buitenlands beleid. Het is ongezien en zonder precedent dat een strategisch adviseur van de president formeel een zitje krijgt bij de Security Council. Simultaan met de benoeming van Bannon werd de rol van de chairman of the joint chiefs of staff en de director of national intelligence beperkt.

Ook in het State Department, de instelling die de president nauw bijstaat in zijn buitenlands beleid, rommelt het stevig. Verschillende topmedewerkers werden zonder boe of ba de laan uitgestuurd, waardoor het State Department volgens insiders momenteel een stuurloos schip is.

Als je daar nog eens bijrekent dat Trump op ramkoers ligt met de inlichtingendiensten en erop staat om zijn eigen, private veiligheidsdienst te behouden; dan kan je moeilijk anders concluderen dan dat de entourage van Trump bezig een macht binnen de macht te creëren die ontsnapt aan de normale controlemechanismen.

Die macht binnen de macht is weliswaar nog bijzonder broos en embryonaal, maar de eerste aanzetten zijn wel degelijk gegeven. Het is nu de vraag of het Amerikaanse systeem voldoende, goed werkende checks and balances heeft om dit proces te counteren. Dat zullen we de komende maanden te weten komen.

Ik, het volk

Naast de reële machtsverschuivingen die in de eerste dagen van Trumps presidentschap plaatsvonden, moeten ook de ideologische tendensen die schuilgaan achter de retoriek ons stevig zorgen baren. Uiteraard, de entourage van Trump bestaat uit extreem-rechtse militanten die alles verachten wat extreem-rechtse militanten horen te verachten. Dat is geweten.

Maar er is meer. Trump voert een retoriek waarin hij zichzelf vereenzelvigt met het volk, en het volk met zijn specifieke ideologische positie. Wie niet in dat kraam past, is een ‘vijand’. Dat is de tendens die doorheen al zijn handelen en spreken resoneert, en het verklaart ook de veelvuldige aanvallen op de media die gebrandmerkt worden als “oppositiepartij”.

In naam van het volk voert Trump oppositie binnen het machtsapparaat waarvan hij het nu aan het hoofd staat. De campagne eindigde niet toen Trump verkozen werd, zijn presidentschap is niet meer dan een nieuwe fase in een permanente campagne tegen ‘de elite’ en ‘het systeem’. Concreet betekent het dat de staat zich niet langer poogt te verheffen boven het politieke conflict, maar er als een actor middenin gaat staan.

De combinatie van deze ideologische tendens, de reële machtsverschuivingen en de shocktherapie die nu op de Amerikaanse samenleving worden losgelaten, maken de nachtmerrie van een dictatuur in de VS reëel. Of die er zal komen, is natuurlijk niet zeker. Maar vast staat wel dat alle parameters in het rood staan. En als er één ding is dat Trump ons heeft geleerd tot hiertoe, is het wel dat het onmogelijke vandaag opnieuw mogelijk is.

Bannon was in ieder geval duidelijk in het eerder aangehaalde interview met de Hollywood Reporter: “Wij zullen regeren voor vijftig jaar”.