Experts stonden standby voor de juiste commentaren, de vox pop was al verzameld onder kiezers, de editorialen waren al geschreven, de topreporters stonden in het hotel waar Clinton haar overwinningsspeech zou geven. Immers, de peilingen gaven Clinton een klein maar constant voordeel, en die brave burgers zouden, als het er echt op aan komt, toch steeds kiezen voor een degelijke professionele en “normale” politica en niet voor die vreemde en ruw gebekte miljardair die zich als “outsider” uitgaf.

Reporters vallen zonder tekst

En dan – pats – won Trump toch. En van zodra dat helder werd, leek de berichtgeving in die grote media meer op die van een begrafenis dan een feest van het volk. Close-ups van verbijsterde gezichten van Clinton-fans werden getoond, met lange, lange stiltes vanwege de reporters. Men had letterlijk niets klaar staan voor dit scenario. Later, toen de wereldleiders hun commentaren gaven, bleek hetzelfde. De EU bijvoorbeeld, had bij monde van Tusk, Juncker of Schultz geen zinnig woord te zeggen. Men wees op een periode van verwarring en onzekerheid die aanbrak, en die in hun geesten duidelijk al was aangebroken.

Hoe kàn dit nou? Er breekt nu een periode aan van maanden, zoniet jaren, waarin men die vraag vanuit alle mogelijke hoeken zal proberen te beantwoorden.

Ons antwoord lag al een tijdje klaar. Al van bij het begin van de voorverkiezingen had dr. Ico Maly de Tilburgse studenten van het vak “New media and Politics” aan het werk gezet op onderzoek naar de campagnes van alle kandidaten, conventioneel zowel als (nog prominenter) op sociale media. We legden daarover op Diggitmagazine.com een uitgebreid en voor elk toegankelijk archief aan. Wat Trump zelf betrof. Maly kondigde in een reeks van drie artikels al een tijd terug aan dat Trump best wel kon winnen. Eigenlijk waren we er vrij zeker van.

Propagandamodel faalt

Maar om dat te snappen moeten we het kader wat openen, en kijken naar een reeks nieuwe politieke fenomenen: Syriza, Podemos, Jeremy Corbyn, het Britse pro-Brexit kamp en Bernie Sanders. Elk van deze partijen en figuren boekte opvallende overwinningen die alle bestaande peilingen tegenspraken, en bovendien nog eens verliepen zonder de geringste steun van de grote media. Integendeel: elk van de vermelde politieke krachten scoorde ondanks de grote media, die hen zonder enige uitzondering verketterde, als hopeloos onverkiesbaar voorstelde, en als het moest ook doodzweeg.

Binnen het dominante model van politieke analyse en voorspelling is zoiets volkomen onverklaarbaar, en alle verklaringen die men eraan geeft zijn hopeloos onvolledig en kortzichtig. Die dominante analyses verlopen immers volgens het welbekende “propagandamodel” van Herman en Chomsky, uitgeschreven in hun befaamde “Manufacturing Consent” van 1988.

Het boek beschrijft, ruw samengevat, wat we een “lineair” en “propositioneel” model van politieke macht kunnen noemen. Het is lineair omdat men ervan uitgaat dat (a) belangengroepen hun doelstellingen politiek formuleren; (b) ze doorgeven aan de grote media, die ze in heel diverse formaatjes reproduceren en (c) zo de geesten van de burgers masseren en op één lijn brengen. Het is propositioneel, omdat men ervan uitgaat dat mensen kiezen voor datgene wat in die propaganda wordt gezegd – de programmapunten van partijen of politici, de uitspraken die ze publiek hebben gedaan, de “thema’s” die ze aansnijden en aanvallen dan wel verdedigen. Opiniepeilingen gaan, typisch, dat soort zaken na.

Syriza, Podemos, Corbyn, Brexit, Trump

Wel, Syriza, Podemos, Corbyn, het pro-Brexit kamp en nu ook Trump verwijzen dat model nu definitief naar de prullenbak. “Manufacturing Consent” was, ironisch, geschreven op de vooravond van de doorbraak van het internet. En dat laatste heeft niet alleen een heel nieuwe publieke ruimte (en dus een politieke ruimte) geschapen, maar heeft ook de gehele systematiek van wat “publiek” is veranderd.

De klassieke (alweer lineaire) veronderstellingen over relaties tussen sociale groepen en politieke voorkeuren is bijvoorbeeld overhoop gehaald: het feit dat lager opgeleide mensen meer populistisch of nationalistisch zouden stemmen, bijvoorbeeld, of dat minderheden nooit een xenofobe politiek zouden steunen. Al die zaken worden telkens weer ontkracht, en het onderzoek naar de overwinning van Trump zal zich ook nu weer daarover de kop breken.

Nieuw model nodig van politieke analyse

Grote groepen mensen stemmen nu non-lineair en niet-propositioneel. Ze steunen kandidaten om zeer uiteenlopende redenen en hebben vaak volmaakt lak aan de eigenlijke programmapunten van kandidaten. Ze stemmen ook vanuit heel andere identiteits- en groepsposities dan de klassieke catalogus van de politieke demografie.

Die groepen vormen zich nadrukkelijk online, en elk van de vermelde politieke actoren had de grote media simpelweg niet nodig omdat ze online het hele spel beheersten. Sanders, bijvoorbeeld, was minder gepolijst, jong en “all American” dan zowat alle tegenstrevers, en noemde zichzelf nog eens onomwonden “socialist” in de VS, maar was een absolute hit op sociale media, met name bij jongeren.

Al die dingen bekijkt men nog steeds als “below the radar”, en men neemt ze niet echt serieus. Het gevolg: de burgers stemmen volslagen onvoorspelbaar, de opiniepeilers begrijpen er niks meer van en de reporters vallen zonder tekst.

We hebben dus een geheel nieuw model nodig van politieke analyse. De verbijstering na Trump is hopelijk groot genoeg om aan die klus te beginnen.