Het boek Israel and South Africa: The Many Faces of Apartheid, a collection of essays van de Britse uitgeverij Zed Books is een door historicus Ilan Pappé samengestelde verzameling van essays die uitgaat van de geldigheid van de stelling dat Israël een apartheidsstaat is. Dit boek wil dus niet bewijzen dat dat zo is en concentreert zich eerder op de gelijkheden en de verschillen tussen Israël vandaag en Zuid-Afrika ten tijde van de apartheid.

Pappé’s centrale stelling is dat men de historische wortels van deze gelijkaardigheden en verschillen moet begrijpen om vast te stellen dat de apartheid in Israël van een ‘speciaal type’ is, dat moeilijker te verdrijven zal zijn. 

Het boek opent met essays die overweldigende bewijzen leveren van het apartheidskarakter van de Israëlische staat maar eindigt met meerdere essays die nieuwe perspectieven suggereren die nodig zijn om dit specifiek type apartheid te verslaan.

De overlapping en de verschillen tussen apartheid in Israël en Zuid-Afrika werden duidelijk in hetzelfde jaar 1948. In dat jaar kondigde de witte minderheidsregering vaan Zuid-Afrika de apartheid af als officieel staatsbeleid, door het vastleggen van wetten die witten strikt scheidden van de zwarte meerderheid en tegelijkertijd 87 procent van alle land opeiste voor de witten alleen.

In datzelfde jaar kondigde een koloniale nederzettingsminderheid (settler colonialists) de oprichting van een Joodse staat af. De oprichting van Israël betekende de verdrijving van 750.000 Palestijnen, met de expliciete doelstelling een overweldigende Joodse meerderheid te creëren – op meer dan drie kwart van het land – en het (nieuwe land) terwijl strikt te scheiden van de zopas gecreëerde Arabisch-Palestijnse minderheid.

Apartheid in Zuid-Afrika hield het vol tot 1994 toen zwart meerderheidsbestuur werd bereikt na een internationale boycot die ondermeer sancties van het Amerikaans Congres inhield. De apartheid van Israël staat er echter tot op vandaag en Israël heeft zelfs de status van “bijzondere relatie” met de Amerikaanse regering.

Waarom?

De essays in dit boek suggereren dat het net die verschillen zijn tussen deze twee types apartheid die maken dat het tweede model nog steeds overleeft.

De gemeenschappelijke kenmerken zijn tegenwoordig algemeen bekend. Dit boek geeft overweldigende bewijzen dat zowel Israël als Zuid-Afrika de Internationale Conventie voor de Afschaffing en de Bestraffing van de Apartheid schenden (International Convention on the Suppression and Punishment of Apartheid). Die werd in 1973 door de VN aangenomen en legde een universele definitie van apartheid als een misdaad tegen de mensheid.

Beide landen werden opgericht als staten van koloniale nederzettingen (settler-colonies waren kolonies die werden gekenmerkt door het feit dat de kolonisten zich definitief vestigden in de kolonie en er hun eigen land van maakten, dikwijls door te scheiden van het oorspronkelijke koloniale moederland zoals de VS, Australië, Nieuw-Zeeland, nvdr).

Beide landen waren etnocentrisch (gericht op één etnische groep, nvdr) en creëerden Bantustan, zones met begrensde autonomie voor de onderdrukte inheemse bevolking (Bantustan = land van de Bantu: ntu betekent mens, met prefix ‘ba’ wordt het meervoud ‘mensen’, de toevoeging -stan is niet Afrikaans, maar komt van de Britse kolonisten die het uit Klein-Azië meebrachten waar -stan ‘land’ betekent, Pakistan, Afghanistan enzovoort, nvdr). Die verschillen (tussen Israël en Zuid-Afrika worden) veel minder onderzocht

Arbeid van de meerderheid nodig/overbodig?

Ronnie Kasrils was een leider van het African National Congress (ANC) tijdens de apartheid. Hij wijst er in zijn essay op dat de Zuid-Afrikaanse settler-kolonisten de arbeid van de inheemse Afrikaanse meerderheid wensten uit te buiten, terwijl de zionistische settler-kolonisten daarentegen er naar streefden de inheemse Palestijnen uit te sluiten en te verdrijven.

Zuid-Afrika poogde tijdens de apartheid ook om zwarten in bantustans apart te houden, maar dat mislukte omdat de economie afhankelijk was van zwarte arbeid. Israël daarentegen “streefde er naar zich van de Palestijnse werkkrachten aan hun voordeur te ontdoen.”

Nadat het gelukt was om een overweldigende Joodse meerderheid te creëren door de uitdrijving van honderdduizenden Palestijnen gaf Israël stemrecht aan de Palestijnse minderheid binnen zijn grenzen. Deze poging tot “zichtbare gelijkheid”, zoals journalist Jonathan Cook dat in zijn hoofdstuk omschrijft, hielp om het specifieke karakter van de apartheid in Israël verborgen te houden.

Hoewel Palestijnse burgers van Israël dus konden stemmen, zo stelt Cook vast, was hun stem betekenisloos omdat elke Palestijnse politieke partij het kader van de Joodse staat moest aanvaarden en omdat geen enkele Palestijnse politieke partij ooit werd uitgenodigd om in een regeringscoalitie te stappen.

Op dezelfde manier hebben een aantal vonnissen van het Hooggerechtshof van Israël gepoogd een schijn van “zichtbare gelijkheid” te geven , maar Cook geeft vernietigende bewijzen van het apartheidskarakter van Israël binnen de lijn van de wapenstilstand van 1949 die het land scheidde van de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrip.

Leila Farsakh is professor politieke wetenschappen aan de University of Massachusetts. Zij argumenteert dat ironisch genoeg een andere reden voor het overleven van de apartheid in Israël net ligt bij diezelfde methode van de bantustans, in tegenstelling tot Zuid-Afrika. Israël en de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie PLO tekenden de Akkoorden van Oslo in het midden van de jaren 1990. Farakl stelt dat Israël er zo in slaagde de hele notie van “afzonderlijkheid” of apartheid te “legitimeren”, door te pogen het een “nationalistisch eerder dan racistisch” kader te geven.

De strijd verplaatsen naar gelijke rechten voor iedereen

Farsakh geeft vier methodes waarmee Israël die Akkoorden manipuleerde om een bantustan-oplossing op te leggen en de Palestijnen in te binden “in territoriaal gefragmenteerde zones die economisch en politiek onleefbaar waren”. De inzichten van Farakh bereiden de lezer voor op de slotessays van dit boek. Die suggereren nieuwe perspectieven en strategieën van verzet die een einde aan het apartheidssysteem van Israël kunnen brengen.

Zuid-Afrikaans academicus Steven Friedman ziet de grootste gelijkenis in de notie zelf van etnocentrische staten. De Afrikaner elite, zo stelt hij, kwam uiteindelijk tot het besluit dan Zuid-Afrika niet langer kon verder bestaan als een etnocentrische staat. Dat was een gevolg van de interne contradicties van het Zuid-Afrikaanse systeem en de externe druk van de boycot, de desinvesteringen en de sancties (BDS).

De etnocentrische staat Israël staat nu voor hetzelfde dilemma, schrijft Friedman, en een tweestatenoplossing kan die niet redden. Als twee dergelijke staten zouden bestaan op echt degelijke voorwaarden, dan zou hun onderlinge afhankelijkheid snel overduidelijk worden en zou de vermeende noodzaak van twee afzonderlijke staten snel uit elkaar vallen.

Amerikaans politiek wetenschapper Virginia Tilley stelt een gelijkaardige aanpak voor door te benadrukken hoe het internationaal recht het Israëlisch settler-kolonialisme tegelijk heeft mogelijk gemaakt en ondermijnt. Zij vraagt aandacht voor het VN-verdelingsplan van 1947 dat toont dat dit plan er naar streefde twee staten te creëren met etnische bevolkingsmeerderheden, maar tegelijk aandrong op gelijke rechten in beide staten.

Daaropvolgende beslissingen van de VN, in het bijzonder Resolutie 194 van de VN-Algemene Vergadering die het recht erkennen van de Palestijnse vluchtelingen maar tegelijk dat recht op terugkeer ontkennen door de notie te aanvaarden van een etnocentrische staat zoals het zionisme die heeft gecreëerd in Israël.

Tilley stel vast dat de verschuiving van de Palestijnse strijd naar een kader van gelijke rechten voor iedereen in lijn ligt met de aanpak van het African National Congres in Zuid-Afrika. Ze maakt er zich echter zorgen om dat deze aanpak ook het recht op nationale zelfbeschikking van de Palestijnen opoffert.

Een staat voor al zijn burgers

Het boek eindigt met een essay van de in Zuid-Afrika werkende socioloog Ran Greenstein. Die onderzoekt wat de toekomst in petto heeft. Hij besluit dat het specifieke type apartheid van Israël meer en meer onstabiel wordt door zijn eigen interne contradicties en door externe druk. Hij wijst daarvoor op de groeiende Palestijnse minderheid in Israël, op hun kunde om politieke vertegenwoordigers te verenigen op een gemeenschappelijke lijst van verkiezingskandidaten en op hun democratische visie van een “staat van al zijn burgers”.

De de facto annexatie van de Westelijke Jordaanoever spreekt de doelstelling van een Joodse demografische meerderheid tegen en holt de internationale steun voor Israël nog verder uit. Greenstein gaat voor een bi-nationale oplossing die er volgens hem in fazen zal komen, eerder dan in één keer.

Er staat een rijke verzameling aan materiaal en ideeën in de tien essays van dit boek. Het boek is dus zonder twijfel waardevol. Toch wijst het boek er op dat er absoluut nood is aan meer historisch en analytisch onderzoek over de redenen waarom de apartheid in Israël aan zijn aansprakelijkheid blijft ontsnappen

Rod Such is voormalig uitgever van de World Book and Encarta Encyclopedias. Hij leeft in Portland, Oregon waar hij actief is in de campagne Occupation-Free Portland. Het artikel What makes Israeli apartheid “special”? verscheen op The Electronic Intifada op 26 oktober 2016 en werd vertaald door Lode Vanoost. Overname voor niet-commerciële doeleinden kan mits vermelding van de vertaling op deze website.

Ilan Pappé (ed). Israel and South Africa – The Many faces of Apartheid, Zed Books, London, 2015, 225 pp. ISBN 978-1783605897