Het Hongarije van Viktor Orban is al een tijdje een zorgenkind binnen de Europese Unie. Sinds Orban in 2010 opnieuw aan de macht kwam, werden een reeks controversiële hervormingen doorgevoerd. Zo werd de macht van het Hooggerechtshof beperkt, werd ingegrepen bij de benoeming van rechters en magistraten en werd het overheidstoezicht op de Nationale Bank en de media versterkt. Keer op keer leidde dit tot verontwaardigde reacties, maar nooit volgde enige sanctie. De Fidesz-partij van Orban behoort nog steeds tot de fractie van de Europese Volkspartij in het Europees Parlement en los van een aantal publieke berispingen en een enkele veroordeling door het Europees Hof van Justitie kwam Hongarije hiermee weg. Meer zelfs, Orban kon zich profileren als vaandeldrager van een model dat hijzelf omschrijft als een ‘illiberale democratie’, met een sterke leider die zich opwerpt als vertegenwoordiger van de wil van het volk.
Hoe zo een illiberale democratie werkt, konden we afgelopen dagen vaststellen. Vorig weekend werd een referendum georganiseerd met een heel suggestieve vraagstelling omtrent de uitvoering in Hongarije van het Europees spreidingsplan voor vluchtelingen. Dat Orban bezwaren heeft omtrent dit plan is uiteraard zijn goed recht, dat hij heeft geprobeerd de goedkeuring van het plan te blokkeren in de Raad van de EU is dat ook en dat hij, nadat dit plan toch werd goedgekeurd, probeert om zijn gelijk te halen voor het EU Hof van Justitie is evident ook geen enkel probleem. Dat er echter een referendum wordt georganiseerd nog voor het Hof van Justitie zich over deze zaak kan uitspreken en waarbij de toepassing van het Europees recht in Hongarije compleet wordt genegeerd, druist in tegen alle verplichtingen van dit land als lidstaat van de Europese Unie. Hoewel de uitslag van het referendum ongeldig is volgens de nationale referendumwet, weerhoudt dit Orban er niet van om toch een grondwetswijziging aan te kondigen om de uitvoering van het spreidingplan af te blokken. Een dergelijke werkwijze ondermijnt alle basisprincipes van de rechtsstaat en is gebaseerd op het primaat van de politieke leider.
De reacties op deze openlijke confrontatie met de waarden van de EU (zoals vastgelegd in artikel 2 van het EU-Verdrag) blijven opmerkelijk mild. De Europese Commissie beperkt zich tot de droge mededeling dat wat er zich in Hongarije afspeelt ‘geen juridische impact heeft op de rechtsgeldigheid van de beslissingen die op Europees niveau zijn goedgekeurd’. Dat is juist, maar een openlijke veroordeling van de manier waarop Orban zijn ‘illiberale democratie’ vorm geeft was hier toch op zijn plaats. Eenzelfde houding kan men verwachten van lidstaten die het respect voor de rechtsstaat wel hoog in het vaandel dragen. Staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Theo Francken, weigerde dit in de Zevende Dag openlijk te doen en vond ‘het wat te makkelijk’ om steeds te schieten op de Hongaarse president die – dixit Francken – toch maar mooi ‘het vuile werk opknapt’ in de huidige migratiecrisis. Er is met andere woorden enige schroom om kritiek te geven op de harde houding die Orban aanneemt in het migratiedebat. Het probleem is echter niet zozeer de rechtse koers die Orban vaart, maar wel het openlijk ondermijnen van enkele fundamentele basisregels van de democratie en de rechtsstaat. Zonder respect voor deze principes kan de EU gewoonweg niet functioneren en precies daarom is een klaar en duidelijk signaal nodig. In een Unie die zichzelf respecteert is geen plaats voor illiberale democratieën. Het wordt tijd om de Europese verdragen op dit vlak serieus te nemen indien de EU haar geloofwaardigheid wil behouden.
Peter Van Elsuwege is professor aan het Ghent European Law Institute (Universiteit Gent)
