Laudato Si ( ‘Geprezen zijt Gij’. Over de zorg voor het gemeenschappelijk huis) oogst meer dan gewone belangstelling. De klimaatconferentie die op 30 november in Parijs van start ging, is hier niet vreemd aan. Maar dat is  niet de enige reden. Net als in zijn apostolische exhortatie Evangelii Gaudium, stelt de paus  ‘de armen’ centraal in zijn bezorgdheid.

Bij die ‘armen’ hoort ook ‘Moeder Aarde’.  Ook zij is bedreigd.  Franciscus legt een link tussen de sociale en de ecologische problematiek. “We kunnen vandaag niet ontkennen dat een echte ecologische aanpak steeds evolueert naar een sociale aanpak waarbij gerechtigheid deel moet uitmaken van het milieudebat, om zowel de schreeuw van de aarde als die van de arme te horen.”(nr. 49) “Alles is met elkaar verbonden”, zegt de paus tot negen maal toe. Hij heeft het over een ‘integrale ecologie’.

In de inleiding op de Nederlandse vertaling van de Bisschoppenconferentie van België, schrijft professor Jacques Haers: “De integrale ecologie’ benadrukt de wisselwerking tussen de vele dimensies: een holistische visie op milieu, economie, sociale en maatschappelijke realiteit, culturele diversiteit, de dagelijkse ecologie (transport, huisvesting), de morele overtuigingen en gedragingen”. Dat veronderstelt een analyse die niet in alle kringen op applaus wordt onthaald. Het ‘verwijt’ van marxisme is dan nooit ver weg. Greg Gutfeld, commentator bij de Amerikaanse televisiezender Fox News, gaat een stap verder en noemde paus Franciscus “de gevaarlijkste mens van de planeet”

Volksbewegingen

Dat laatste was na zijn toespraak op 9 juli tijdens de Tweede Wereldsamenkomst van de Volksbewegingen in het Boliviaanse Santa Cruz de la Sierra (7-9 juli). Die samenkomst werd bijgewoond door meer dan 1.500 afgevaardigden uit de verschillende Latijns-Amerikaanse volksbewegingen. Ook delegaties uit de andere continenten en president  Evo Morales waren aanwezig. Deze pauselijke toespraak (1)  heeft in onze media weinig weerklank gevonden, maar is mijn inziens nog krachtiger dan de – naar kerkelijke maatstaven – al ferme uitspraken in Evangelii Gaudium en Laudato Si.  

De toespraak is opgebouwd uit drie delen en één besluit. In een korte inleiding vooraf onderstreept de paus het belang van de strijd voor de 3 T’s: Tierra, Techo y Trabajo (grond, woning en werk). Het zijn ‘heilige rechten’, zegt hij. In het eerste deel benadrukt Franciscus de noodzaak tot maatschappelijke verandering. ‘Jullie zijn zaaiers van verandering’ stelt hij in deel twee. In het derde deel somt de paus een aantal belangrijke taken op voor de volksbewegingen in dit historisch momentum:

1. De economie ten dienste stellen van de volken;
2. De volken verenigen op de weg naar vrede en gerechtigheid. Daarin houdt hij een pleidooi voor de broederschap onder de volken, geconcretiseerd in het Bolivariaanse streven naar ‘la Patria Grande’, het grote Latijns-Amerikaanse vaderland. Tegelijk onderkent hij verschillende gedaanten van ‘het nieuwe kolonialisme’;
3. Derde en misschien belangrijkste taak: moeder aarde verdedigen. Tot besluit van zijn toespraak stelt de paus dat de toekomst van de mensheid niet alleen in de handen ligt van de grote leiders, de grote machten en de elites. Ze ligt fundamenteel in de handen van de volkeren.

Commentaren

Heel wat Latijns-Amerikaanse commentaren onderstrepen het antikapitalisme van de paus met  ronkende titels als “Paus Franciscus dringt aan op een rebellie tegen het kapitalisme” en “Franciscus spreekt in Bolivië zijn meest revolutionaire en vernietigende tekst tegen het kapitalisme uit” Het vreemde daarbij is dat Franciscus, noch in Evangelii Gaudium, noch in Laudato Si, noch in zijn zogenaamde ‘revolutionaire’ toespraak het woord ‘kapitalisme’ in de mond neemt, niet één keer! Franciscus is niet voor één gat te vangen.

Veel analisten hebben het daar moeilijk mee en vinden hem een raadselachtige figuur. Washington Uranga, een bekende Argentijnse publicist: “Je kan hem niet plaatsen aan de hand van de klassieke politieke en ideologische etiketten. Rechts? Links? Liberaal? Marxist? Afhankelijk van de plaats waar de analysemaker zich situeert, gelden voor Franciscus één, meer dan één, of al deze kwalificaties.

Maar er is meer. Wie zijn persoonlijke geschiedenis en zijn uitspraken in Argentinië over dezelfde thema’s die hij vandaag aansnijdt (van seksuele diversiteit tot politieke opstelling) analyseert, zal zeker tegenstrijdigheden aantreffen. Behalve op één punt: de verdediging van de armen.”

‘Sociale markteconomie’

Wie nauwgezet het discours van Franciscus analyseert, komt tot andere conclusies dan wat de ronkende krantentitels verkondigen. Een eerste vaststelling is dat Franciscus niet breekt met zijn voorgangers. Dat doen pausen niet. Ook Franciscus citeert vaak zijn voorgangers en bouwt voort op hun ideologische wereld.

Na het verschijnen van ‘Laudato Si, stelde José Francisco Puello-Socarrás, Colombiaans politicoloog die aan verschillende universiteiten en hogescholen doceert, boudweg dat de economische visie van de katholieke kerk en van paus Franciscus zich binnen het neoliberalisme situeert [2]. Meer bepaald bij de Duitse versie ervan, die afwijkt van de Angelsaksische en Amerikaanse invulling. Deze laatste wil de ‘vrije’ markt volop laten spelen zonder enige regulering door staat en regering. Om zichzelf te vrijwaren, is het Duitse neoliberalisme ervan overtuigd dat de wetmatigheden en de contradicties van de markt selectief door de staat gereguleerd en gecorrigeerd moeten worden. Ze neemt zich voor een ‘sociale markteconomie’ te ontwikkelen

Kapitalisme = kapitalisme

Naast het wilde – of moreel slechte – kapitalisme, zou dan ook een goede – of moreel aanvaardbare – vorm van kapitalisme bestaan. Dat is dan een ‘moreel’ oordeel, gebaseerd op zichtbare effecten, maar niet op een analyse van de innerlijke logica van het systeem. In het laatste geval komt men tot de vaststelling dat kapitalisme kapitalisme blijft, ongeacht of het een ‘wild’ of een ‘menselijk’ gelaat vertoont.

De feiten illustreren dit. Op economisch vlak wordt in onze contreien al eens het zogenaamde ‘Rijnlandmodel’ tegenover het ‘Angelsaksisch’ model geplaatst als twee varianten van het kapitalisme. Dat komt grosso modo overeen met Puello-Socarrás’ onderscheid tussen de ‘Duitse versie van het neoliberalisme’ en de Angelsaksische invulling ervan. De laatste periode stellen we echter vast dat het ‘Rijnlandmodel’ steeds meer afbrokkelt in de richting van het ‘Angelsaksisch’ model . Dat is een gevolg van de inherente logica van het wereldwijde kapitalisme gebaseerd op de grondwet van de concurrentie. Het kapitalisme is ‘wild’ als het kan, en ‘beschaafd’ als het daartoe gedwongen wordt door sociale bewegingen of wanneer de ecologische schade de hoogte van de winsten begint te bedreigen.

Verandering

Paus Franciscus gebruikt nergens het woord ‘kapitalisme’, maar hij beschrijft het vrij nauwkeurig. In Santa Cruz de la Sierra zegt hij dat de verschillende vormen van verdrukking, waaronder zijn toehoorders en de aarde lijden, met elkaar verbonden zijn. Het is een systeem, het is wereldwijd, het gehoorzaamt aan de ‘logica van de winsten ten allen prijze’. Uit die vaststellingen trekt hij het terechte besluit dat verandering, een verandering van structuren zich opdringt.

Een structurele verandering echter, die niet vergezeld wordt van een oprechte bekering van attitudes en van het hart eindigt vroeg of laat in bureaucratisering, corrumpering en verval. Aldus de paus. Dat zullen we niet loochenen, maar we mogen ook niet vergeten dat verandering van structuren ook betekent dat moet ingegrepen worden in de logica van het systeem. En dat is weerbarstig, het zal niet lukken zonder in te gaan tegen de belangen en de macht van bepaalde groepen, zonder de bestaande krachtsverhoudingen te wijzigen. En dat veronderstelt opbouw van tegenmacht(en).

Het uitbouwen van alternatieve praktijken van onderuit als ‘zaden van verandering’, waarvoor Franciscus zowel in Laudato Si (nrs. 112, 129, 179)  als in zijn toespraak zijn sympathie laat blijken, zal – hoe waardevol ook – niet volstaan. Tegenmacht opbouwen, veronderstelt strijd. Dat ziet Franciscus ook wel, ‘lucha’ komt in zijn toespraak  zeven maal voor. Het woord klassenstrijd echter schittert door afwezigheid. Dat botst op de grenzen van zijn theologie. 

Theologie

Bergoglio’s theologische opvattingen leunen aan bij wat de ‘Argentijnse lijn van de bevrijdingstheologie’ genoemd wordt of de ’theologie van het volk’. Deze ‘teología del Pueblo’ is verbonden met de naam van Juan Carlos Scannone s.j., Bergoglio’s leermeester en ordebroeder.

Of deze theologie al dan niet tot de bevrijdingstheologie behoort, is een controversiële kwestie. In ‘Francis Our Brother Our Friend’ dat in 2013 in de VS verscheen, staat een lang interview met pater Scannone. Daarin zegt hij: “In de Argentijnse bevrijdingstheologie wordt de marxistische sociale maatschappijanalyse niet gebruikt, maar eerder een historisch-culturele analyse die niet gebaseerd is op klassenstrijd als determinerend principe om maatschappij en geschiedenis te verklaren (…). Ik denk dat de Argentijnse lijn van de bevrijdingstheologie, die door sommigen ‘theologie van het volk’ wordt genoemd, ons helpt het pastorale werk van Bergoglio als bisschop te begrijpen”.

De Argentijnse politiek theologe Emilce Cuda stelt dat voor Bergoglio de eenheid van het volk als natie boven de klasse gaat. In zijn commentaar op Laudato si (tijdschrift Streven, nov. 2015) ontwikkelt professor Georges De Schrijver verder deze lijn. In een interview met het Cubaanse Temas (3), naar aanleiding van het pausbezoek aan Cuba (19-21 sept. 2015), stelt François Houtart: “…Aldus  gebruikt de paus niet de bevrijdingstheologie, maar de sociale leer van de kerk, en dat op een radicale manier, zo radicaal als maar kan om het onrecht en de bedreiging voor moeder aarde aan te klagen.”

Ruimte voor een antikapitalistisch discours

Velen weten niet wat te denken over Franciscus. De enen putten zich uit in overdreven lofbetuigingen, anderen blijven wantrouwig . In onderstaande  opiniebijdrage formuleert de gezaghebbende Argentijnse politicoloog Atilio Borón een standpunt  dat ik kan bijtreden:  “Sommigen nemen het Franciscus kwalijk dat hij ‘het systeem’ niet als ‘kapitalistisch’ duidt. Anderen blijven wantrouwig gezien de lange geschiedenis van de kerk als behoedster van de kapitalistische ordening (…). Vanuit het gezichtspunt van de vorming van een historisch antikapitalistisch blok is hetirrelevant of Franciscus zijn eigen woorden al dan niet gelooft (…). Wél van belang is het feit dat zijn woorden uitgesproken werden in een belangrijke bijeenkomst van Latijns-Amerikaanse sociale leiders en dat ze meteen wereldwijd indrukwekkende weerklank vonden. De paus zegt dat dit systeem niet meer te verdragen is, dat besparingspolitiek altijd op kosten van de armen gebeurt, dat er niet zoiets bestaat als het overvloeien van de rijkdom uit de beker van de rijken, dat het systeem het gemeenschappelijk huis vernietigt en Moeder Aarde veroordeelt, dat de monopolies een ramp zijn, dat het kapitaal en het geld ‘de drek van de duivel’ zijn, dat men moet waken over de toekomst van het Grote Vaderland (Patria Grande) en op zijn hoede moet zijn voor de oude en nieuwe vormen van kolonialisme. Als de paus dat alles en nog meer zegt, heeft dat objectief gezien linkse politieke effecten die van uitzonderlijk belang zijn.

Natuurlijk, dat alles was reeds gezegd door Fidel, Che, Camilo, Evo, Correa, Chavez en zovele anderen van de bevrijdingstheologie en het kritische denken van Ons Amerika. Maar hun mening werd altijd onder verdenking geplaatst. De hele culturele industrie van het kapitalisme wierp zich erop om zich vrolijk te maken over hun overtuigingen die ze afdeden als producten van een anachronistisch radicalisme uit de 19^de eeuw.

De technocraten in dienst van het kapitaal en de postmoderne ‘weldenkenden’ zeiden dat deze nostalgici niet begrepen hadden dat de tijden van het Communistisch Manifest voorbij waren, dat de revolutie een gevaarlijke illusie zonder toekomst was, en dat het kapitalisme onherroepelijk had getriomfeerd. Maar Franciscus stelt het nu , eenvoudigweg  en ronduit , radicaal in vraag. En zo krijgt dit discours plots een onuitgegeven legitimiteit met een onvergelijkbaar grotere impact op het volksbewustzijn. 

Voor het eerst sinds lang gaat met zijn uitspraken een enorme ruimte open om stappen te zetten in de realisatie van een in de massa’s geworteld antikapitalistisch discours. Tot hier toe is dat een onderneming geweest die het lot beschoren was geneutraliseerd te worden door de dominante ideologie die het geloof verspreidde dat het kapitalisme de enige zinnige – en mogelijke! – vorm was van economische en sociale organisatie. Nu niet meer.

De historische toespraak van Franciscus in Bolivië vestigde in de publieke verbeelding het idee dat het kapitalisme een onmenselijk, onrechtvaardig, roofzuchtig systeem is dat overwonnen moet worden via structurele verandering en dat je geen schrik moet hebben van het woord revolutie. Laten we de discussie of Franciscus al dan niet gelooft in wat hij zegt over aan filosofen, theologen en psychologen. Het belangrijke, het beslissende, is dat we dankzij zijn uitspraken nu beter gewapend zijn om de ideeënstrijd te voeren die alle klassen, verdrukte groepen en de grootste slachtoffers van het systeem moet overtuigen dat er met het kapitalisme komaf moet worden gemaakt voordat dit infaam systeem komaf maakt met de mensheid en Moeder Aarde.”

Jan Soetewey

Dit is de ingekorte versie van een ruimer artikel. De volledige tekst verscheen eerder in het lentenummer van Vlaams Marxitisch Tijdschrift (http://imavo.be/vmt/recent.html) en is ook te vinden op http://www.cvhs.be/?p=568

[1] De tekst is in verschillende talen (o.m. in het Frans en het Engels) te vinden op de site van het Vaticaan. http://w2.vatican.va/content/vatican/it.html

[2] “Laudato Si: neoliberal-catolicismo y ecología (economía) social de mercado”. http://contrahegemoniaweb.com.ar.

[3] ‘Hablando del papa (II):  François Houtart (+ video): http://www.temascuba.org/content/hablando-del-papa-ii-fran-ois-houtart-video