“Of we er nu voor of tegen zijn, het basisinkomen is een noodzakelijkheid. Het maakt een essentieel deel uit van een poging om het kapitalisme te civiliseren.”, zo begint Yanis Varoufakis zijn lezing.

Falende sociaal-democratie

Volgens Varoufakis moet het basisinkomen gezien worden als een antwoord op de falende sociaal-democratie: “Om het eenvoudig te stellen: in de twintigste eeuw werd het kapitalisme getemd door het ontstaan van de sociaal-democratie. Denk aan de New Deal in de Verenigde Staten en het onstaan van de welvaarstaten in Europa. Maar dit paradigma heeft vandaag zijn grenzen bereikt. En het is onmogelijk om het nieuw leven in te blazen.”

Varoufakis stelt dat de sociaal-democratie vertrok vanuit twee fundamentele mechanismen. Het eerste van die twee mechanismen is een vorm van herverdeling tussen werkende mensen. Een sociale verzekering door en voor de werkende klasse. “Diegenen die werken staan een deel van hun inkomen af en kunnen daarmee bijspringen voor degenen die zonder werk zitten. Eenzelfde mechanisme speelt op het vlak van pensioenen: zij die werken betalen voor zij die te oud zijn om te werken. Dus, verzekering en redistributie binnen de werkende klasse, zo kan je het grofweg samenvatten.”

“Het tweede fundamentele mechanisme eigen aan de sociaal-democratie is een herverdeling tussen arbeid en kapitaal. Dit neemt onder meer de vorm aan van gegarandeerde minimumlonen, onderhandeld door de staat. Het gaat ook gepaard met een structureel overleg tussen drie partijen: de staat, vertegenwoordigers van de werkgevers en vertegenwoordigers van de werknemers. En uiteraard moeten we hier ook belastingen vermelden: er is een transfer van kapitaal naar arbeid door middel van het belastingstelsel.”

‘Bankroetcratie’

Wie denkt dat dit sociaal-democratisch model kan blijven standhouden in deze eeuw, die dwaalt, aldus Varoufakis. Volgens hem is de sociaal-democratie op sterven na dood. Er zijn twee historische evoluties die samen de doodsteek geven aan de sociaal-democratie, namelijk: financialisering en robotisering.

“Financialisering creëerde opnieuw een kloof tussen arbeid en kapitaal en leidde tot een nieuwe vorm van kapitaal en politiek. In 1991 implodeerde het socialisme, in 2008 implodeerde het kapitalisme. We leven nu onder een nieuw regime. Een regime dat ik ‘bankroetcratie’ noem. We worden geregeerd door banken die bankroet zijn. En hoe meer een bank als bankroet wordt beschouwd, hoe groter zijn capaciteit wordt om economische waarde te onttrekken aan de rest van de samenleving. Zowel de opbrengsten van arbeid als van industrieel kapitaal verdwijnen in de bankroete banken.”

“Dit leidt tot een massieve herverdeling van rijkdom en waarde in de samenleving. Een transfer van productieve sectoren in de samenleving naar de financiële sector. En dit proces toont aan dat het overlegmodel van de sociaal-democratie volledig achterhaald is. Het jaar waarin dat overlegmodel stierf was 2008. Er is een wereld voor 2008 en een wereld na 2008. En de wereld na 2008 kan niet begrepen worden in dezelfde termen als de wereld voor 2008.”

Minstens even belangrijk als de financialisering van het kapitalisme, is de opkomst van nieuwe machines die een hoop bestaande jobs zal vernietigen: “Artificieel intelligente machines zullen binnenkort een hele hoop jobs vernietigen. Dat proces is nu reeds bezig. We gaan naar een fase in het kapitalisme waarin meer jobs zullen vernietigd worden dan er gecreëerd worden.”

“De voorbije dertig jaar hebben regeringen, als antwoord op jobs die wegvielen, laagbetaalde en repetitieve jobs gecreëerd. Het zijn precies die jobs die het eerst zullen verdwijnen wanneer artificiële intelligentie echt zal doorbreken. De tewerkstellingsgraad in de VS en in het VK is op dit moment bijvoorbeeld vrij hoog. Maar het merendeel van die jobs zijn routineuze, slecht betaalde baantjes. Die jobs zullen verdwijnen, en dat stelt ons voor een enorm probleem.”

Collectieve rijkdom

Volgens Varoufakis is het basisinkomen het antwoord op zowel het probleem van financialisering als dat van robotisering. Het basisinkomen is “een noodzakelijke maatregel om het hedendaagse kapitalisme te stabiliseren en te civiliseren.”

Maar het basisinkomen zal er uiteraard niet zomaar komen. Het zal enkel kunnen gerealiseerd worden door middel van strijd. “De strijd die we zullen moeten voeren om het basisinkomen te realiseren, zal een ethische strijd zijn. Het idee zal niet alleen tegenkanting krijgen van de rijken, maar ook van de armen. Ook sociaal-democraten en de linkerzijde zullen er niet voor gewonnen zijn. Voor vele mensen is het idee van een basisinkomen een aanval op hun idee van waardigheid en rechtvaardigheid. Iets voor niets krijgen, dat kan niet.”

“Om het basisinkomen ingang te laten vinden, zullen we het huidige narratief over het kapitalisme op z’n kop moeten zetten. Het dominante narratief vandaag vertrekt vanuit de veronderstelling dat rijkdom gecreëerd wordt door private spelers. De staat eigent zich die rijkdom gedeeltelijk toe en besteedt hem aan sociale doeleinden. Maar de praktijk staat haaks op dit narratief. In de praktijk wordt onze rijkdom altijd collectief gecreëerd. Pas daarna eigenen private actoren zich de rijkdom toe”.

“Neem een I-phone. Wat zit daarin? Een hele verzameling aan verschillende technologieën. Zonder de steun van overheden zou geen enkele van deze technologieën kunnen bestaan. Geen van die technologische innovaties werden geproduceerd door apple, google of andere spelers. Dit is wat ik bedoel met collectieve productie van rijkdom die private spelers zich daarna toe-eigenen. Als je op die manier naar de creatie van rijkdom kijkt, dan kan het basisinkomen aanzien worden als een dividend. Een dividend dat terugvloeit naar het collectief dat de rijkdom in eerste instantie creëerde.”

Echte vrijheid

“Er bestaan uiteraard argumenten tegen het basisinkomen. En die argumenten kunnen we niet zomaar van tafel vegen. Bijvoorbeeld: velen zullen aangeven dat de rijken geen basisinkomen nodig hebben. Dat klopt. Maar de vrijstelling van belastingen waar rijken vandaag van genieten, hebben ze ook niet nodig. Maar daar spreekt haast niemand over.”

“Een ander, gelijkaardig argument: laat het geld terugvloeien naar diegenen die het echt verdienen. Dat klinkt aannemelijk, maar er zit een duistere zijde aan die retoriek. Wanneer je een scheiding aanbrengt tussen zij die een uitkering of een inkomen verdienen en zij die dat niet verdienen, dan heb je een bureaucratie nodig die daarover uitsluitsel moet geven en dus dat onderscheid voortdurend moet maken. Die bureaucratie neigt ernaar steeds groter, massiever en belangrijker te worden, waardoor de macht van die bureaucratie over de samenleving alsmaar toeneemt. De macht wordt in stand gehouden door diegenen die als onproductief worden beschouwd, te stigmatiseren.”

“Een ander vaak gehoord argument is dat we mensen beter werk zouden geven in plaats van een inkomen. Het idee hierachter is dat we werk en inspanning moeten stimuleren en luiheid vermijden. Maar waar dit argument aan voorbijgaat is dat een basisinkomen ons helemaal niet belet om mensen te stimuleren actief te zijn. Bovendien is het recht om een jobaanbieding te weigeren essentieel voor een goed werkende arbeidsmarkt en een geciviliseerde samenleving. Maar om een job te kunnen weigeren, moet je ook kunnen terugvallen op iets. Het basisinkomen is geen vangnet, maar een fundament. Een grond waarop je stevig kan staan.”

“Liberale economen, filosofen en politici beweren vrijheid te verdedigen. Maar ze verdedigen vrijheid enkel in negatieve zin. Vrijheid betekent voor hen het wegwerken of de afwezigheid van beperkingen. Maar ze vertrekken ook vanuit een zeker voluntarisme. Als je ‘ja’ zegt tegen een contract, dan wordt ervan uitgegaan dat die ‘ja’ voortspruit uit de vrije wil. Maar dat klopt natuurlijk niet. Wanneer de Grieken bijvoorbeeld instemden met de voorwaarden van de Eurogroep, was dat uiteraard niet op vrijwillige basis. Om een echt vrij contract te hebben, die de vrijheid uitdrukt van de betrokken partijen, moet iedere partij de mogelijkheid hebben om ‘nee’ te zeggen. Vandaar: echte vrijheid veronderstelt een basisinkomen.”