In zijn boek Ubuntu en Nelson Mandela – Afrikaanse filosofie van verzoening poogt auteur Henk Haenen aan te tonen hoe de ubuntu-filosofie een diepgaande invloed had op de strijd van Nelson Mandela tegen de apartheid in Zuid-Afrika.

Ubuntu is een filosofie die is ontstaan in Zuidelijk Afrika. Het woord komt uit de Bantoe-taal en betekent vrij vertaald “menselijke aandacht voor elkaar”, “palaver, praten, dialoog” of “gevoel van verbondenheid”. De term wordt nu ook gebruikt voor een computersysteem van Linux, dat gratis op het internet te verkrijgen is.

Het eerste deel van dit boek behandelt deze ubuntu-filosofie en zijn toepassingen in het dagelijkse leven in Afrika. Het tweede deel behandelt het belang van ubuntu tijdens de verschillende fasen van de politieke strijd van Nelson Mandela tot aan zijn presidentschap (1994-1999).

Moeilijke vragen worden niet ontweken, maar niet in de historische context van de Zuid-Afrikaanse antiapartheidsstrijd behandeld. Daar bestaan reeds meerdere andere boeken over. Dit boek moet je eerder lezen vanuit een verzoeningsperspectief, niet vanuit een links klassengericht perspectief. Ik had aanvankelijk veel moeite met deze andere benadering, maar soms is lezen vanuit een ander perspectief verrijkend om je eigen visie scherper te stellen.

Ubuntu: een godsdienst en een filosofie

De Afrikaanse filosofie is ubuntu, een visie op de mens als bezielende en bezielde mens, waar menszijn beleefd wordt via de medemens van nu en vroeger. “Ik ben omdat wij zijn”. Deze filosofie legt een band met de voorouders, de ouders en de uitgebreide familie, en is eveneens een begrip tijdens de belangrijke fases van eenieders levensloop zoals geboorte, puberteit, huwelijk en overlijden.

Henk Haenen toont aan hoe in contrast met dit verzoenend ubuntu het westers racisme geïnspireerd en gevoed werd door Westerse filosofen. Aristoteles’ filosofie vertrok van het idee van de burgers en sloot vrouwen, vreemdelingen en slaven uit. Slaven waren voor hem wezens zonder ziel. Alleen de bekering tot het christendom kon hen redden. Hume vertrok vanuit de eurocentrische gedachte dat niet-Europeanen geen cultuur hadden en moesten beschaafd worden.

De antropologie van Kant werd gekenmerkt door eenzelfde eurocentrisme. Voor Hegel maakte Afrika geen deel uit van de geschiedenis en was de christelijke religie een oplossing voor de tovenarij van het animisme. Het hedendaags racisme wordt door de geschiedenis van sociaal darwinisme en rassenleer gekenmerkt. Het overleven van de sterkste wordt daarin een (gerechtvaardigde) strijd voor het overleven van de sterkste.

Vervolgens overloopt de auteur de terreinen in ons leven waar ubuntu een diepgaande invloed op heeft. In de eerste plaats is er de moeilijkheid van de taal. Als westerlingen zijn we gericht op het hier en het nu, op het vatten en het digitaliseren en vereenvoudiging. Ubuntu staat daar tegenover met omschrijvingen, onderhuidse boodschappen en tradities, wazigheid. Ubuntu plaatst het Afrikaanse wij-gevoel tegenover het Europese cartesiaanse ik-denken.

Verbonden met het idee dat wij allen “kinderen van God zijn “ is ziel en geest van “ubuntu zijn” positief van aanleg en ingebed in gemeenschap en natuur. De mens moet zich niet onderwerpen aan een godheid, er is plaats voor lach, gezang en dans. De mens is ook niet afhankelijk van een god, maar zijn ethiek ontstaat uit een peer-to-peer-relatie met zijn gemeenschap. Dit is een positief geïnspireerd humanisme en een godsdienst met plaats voor verdraagzaamheid.

Een voorbeeld van die verdraagzaamheid is de methode waarmee de Zuid-Afrikaanse bevolking verzoening zocht na de apartheid, de “Zuid-Afrikaanse waarheidscommissie“ [1]. Deze kan men alleen begrijpen vanuit een ubuntu-visie op wetgeving en rechtspraak. Onze westerse samenleving gaat uit van subject gerichte rechtspraak, waarbij het individu verantwoordelijk gesteld wordt voor zijn (mis)daad. Een straf zoals een tijdelijke vrijheidsberoving wordt in die visie gezien als een ‘bevrijding’ om daarna in de samenleving terug te kunnen keren.

Ubuntu volgt een andere benadering waarbij context en gemeenschap een totaal andere rol spelen en rechtspraak gericht is op het herstel van het evenwicht met de gemeenschap en het bereiken van de vrede. Een ander voorbeeld van dat contrast met de Westerse benadering is de vernietiging van de Kikuyu-cultuur door de Engelse kolonialen in Kenia. Die komt uitgebreid aan bod in het boek om onder meer aan te tonen dat concentratiekampen geen Duitse uitvinding waren tijdens WOII.

Het eerste deel van het boek eindigt met een biografie van “mama Afrika” Miriam Makeba [2] en vertelt hoe zij haar muzikale talenten inzette om de apartheid wereldwijd te bestrijden.

Mandela: strijdbare verzoening

In het tweede deel van zijn boek gaat de auteur dieper in op de invloed van ubuntu op de strijd van Nelson Mandela. Hij vertrekt voor die analyse, terecht, van het Freedom Charter van het African National Congress (ANC) en het belang van dit document voor de band tussen het ANC en de Communistische Partij.

Hier omschrijft Henk Haenen Mandela als een tweezijdig revolutionair, die geweld en guerrilla gebruikte in functie van onderhandelingen. Mandela wordt vooral beschreven als een verzoener, een onderhandelaar die via hervormingen en parlementaire democratie discriminatie en apartheid wilde uitroeien, om plaats te maken voor vrijheid en herverdeling van de grond en van de rijkdommen van Zuid-Afrika.

Een belangrijke passage in de beschrijving van die strijd van Mandela was de politiek van de zogenaamde ‘Thuislanden’, gebaseerd op autonomie en culturele decentralisatie en op het idee van groepsrechten per stam tijdens de discussie over Zuid-Afrika en de nieuwe grondwet na de apartheid.

Uiteindelijk zijn er 8 federale provincies overgebleven in de federale staatsstructuur van Zuid-Afrika, maar het idee dat het rechts-conservatieve politieke krachten waren die hamerden op autonomie voor de deelstaten is verhelderend. Dat ook de rol van het IMF bij de vredesonderhandelingen duidelijk omschreven wordt, waarbij het sociaaleconomisch gedeelte van het Freedom Charter dode letter bleef, is in veel Mandela-biografieën onderbelicht. Hier komt dit wel duidelijk aan bod.

Gebrek aan Palaver

Henk Haenen heeft veel gelezen maar weinig met betrokken anti-apartheidsstrijders gepraat. Daardoor ontbreken soms belangrijke details, zoals de namen van kinderslachtoffers bij de schoolrellen in Soweto (zoals Hector Pieterson [3]). Er ontbreekt ook een betere omkadering van Nelson Mandela bij de vraag of hij al dan niet een geheim lid was van de Communistische Partij. De auteur neemt hier klakkeloos de versie van de Amerikaanse inlichtingendienst CIA over.

Zo blijft de lezer een beetje op zijn honger zitten over de precieze rol van ubuntu als filosofie/godsdienst bij de apartheidsstrijd. De auteur stelt veel terechte vragen (zoals waarom vandaag Zuid-Afrikaanse jongeren de erfenis van Mandela niet juist inschatten), maar hij had deze vragen moeten stellen aan Zuid-Afrikaanse activisten. De essentie van ubuntu aan de hand van getuigenissen van de anti-apartheidsstrijd werd in dit boek verdrongen door een Westerse tekstanalyse.

Henk Haenen, Ubuntu en Nelson Mandela – Afrikaanse filosofie van verzoening, Damon, Budel, 2016 (296pp) ISBN 9789460362248

[1] Na de val van het apartheidsregime in Zuid-Afrika werd een onderzoekscommissie opgericht om de misdaden van de apartheid te erkennen en te inventariseren. Slachtoffers van schendingen van de mensenrechten konden er getuigen. Daders konden er amnestie vragen voor hun misdaden als zijn meewerkten aan het onderzoek en bekentenissen aflegden.

[2] Miriam Makeba (1932-2008) was een Zuid-Afrikaanse zangeres en activiste voor burgerrechten. Van 1960 tot 1990 leefde zij in ballingschap in het buitenland. De Zuid-Afrikaanse bevolking noemde haar “mama Afrika”.

[3] De 13-jarige scholier Hector Pieterson (1963 – 1976) werd een icoon van de strijd tegen de apartheid door een foto, waarop hij stervend wordt weggedragen, nadat de politie het vuur opende op betogende scholieren en studenten. Die foto ging toen de wereld rond.