De bladeren knisperen onder haar voeten terwijl Glicélia Jesus da Silva, een leider van de inheemse Tupinambá, stevig langs de cacaobomen loopt. Ze staan in rijen geplant in de Serra do Padeiro, in het zuiden van de Braziliaanse deelstaat Bahía.

Oeroude grond, volgens de bevolking beschermd door de “betoverden”, de geesten van hun voorouders die zijn gereïncarneerd in de eeuwenoude bomen. Da Silva woont haar hele leven al in dit dorp, 33 jaar. Zij is docent op een school en woordvoerster van de gemeenschap die leeft van de productie en de verkoop van cacao.

Bioterrorisme

De cacaoboon¹ vormde, in combinatie met slechte arbeidsomstandigheden en lange werkdagen van de bevolking, de basis van de rijkdom van de grote grondeigenaren in dit gebied. Brazilië was de op één na grootste exporteur van cacao. Totdat een daad van bioterrorisme alles vernietigde.

Het ging om Vassoura de Bruxa, oftewel de heksenbezemziekte², een schimmel uit de Amazone die zich in de jaren tachtig van vorige eeuw begon voor te doen. De verantwoordelijken voor deze verwoestende daad – in ecologisch, economisch en sociaal opzicht – zijn nog steeds een raadsel voor het Braziliaanse gerecht.

Het aantal plantages liep terug met maar liefst 90 procent. Meer dan 250.000 plattelandsarbeiders werden werkloos, verhuisden naar de steden en bouwden favela’s. “De kinderen van sommige voormalige cacaoboeren verkopen nu crack”, zegt Daniel Piotto, professor aan de Universidade Federal do Sul da Bahía.

Werkloos

Manuel Anastacio Leandro begon in de cacaosector te werken toen hij veertien was. Hij is een van de arbeiders die, na veertig jaar werk op verschillende plantages, zijn baan kwijtraakte. Dat was precies na de komst van de heksenbezemziekte. Hij moest met zijn vrouw en zijn tien kinderen vertrekken, naar het zuiden van het economische centrum van Bahia, Ilheus.

Daar leeft hij nu nog, in de wijk Tedonio Villela. Een cacaoboom in zijn tuin dient als herinnering aan het verleden. Deze vrucht heeft hem niet alleen opgezadeld met armoede, maar ook met een huidziekte, als gevolg van de chemische middelen en onkruidverdelgers die hij moest gebruiken om de ziektes te bestrijden.

Nieuwe kansen

Tegenwoordig produceert Brazilië nog vooral cacao om te voldoen aan de binnenlandse consumptie. Toch is de cacao bezig met een opvallende wederopleving, als een feniks die uit zijn as herrijst. “Een crisis hoeft niet het einde van de wereld te betekenen”, zegt Gerson Marques, secretaris van het Cabruca-instituut, dat is gespecialiseerd in de ontwikkeling van cacaoproductie.

“Vandaag kunnen we ook de positieve kant van de heksenbezemziekte zien. Sociale bewegingen, inheemse groepen en familiecoöperaties hebben de kans gekregen om de productie over te nemen. Ze hebben land bezet dat achtergelaten was door failliete eigenaren, of ze konden het voor een lage prijs opkopen. Dit was het begin van het tijdperk van de biologische chocolade.”

Maatschappelijke organisaties, zoals de Beweging van Landloze Arbeiders, die meer dan twintig jaar geleden negenhonderd hectare grond bezetten in het Aratacagebied, hebben hun eigen biologische chocolademerk gelanceerd, Terra Vista. Embaúba, de coöperatie van families, produceert ook haar eigen chocolademerk. Ze hebben geen bazen of landeigenaren die hen controleren. Ze hebben de grond in eigen beheer en maken hun eigen cacao, van de boom tot de chocoladereep.

Nieuwe start

Voor Glicélia en de Tupinambágemeenschap begint er een nieuw hoofdstuk. Door de plaag konden ze hun grond terugkrijgen. De “betoverden” verschenen in hun dromen om te vertellen dat het gevecht ging beginnen. Dat ging om het land dat ooit was geconfisqueerd door lokale politici om met winst door te verkopen aan grootgrondbezitters, aan het begin van de twintigste eeuw, toen de bloeiperiode van de cacao begon.

Het gebied heeft een weelderige vegetatie, omgeven door rivieren, met wilde dieren zoals jaguars en cobra’s. In 2010 heeft de regering bijna 50.000 hectare aangeduid als gebied van de Tupinambá, een eerste stap op weg naar erkenning van landeigendom. Cacao is nu de basis van hun economie.

“We gooiden cacaopeulen naar de politie, als enige wapen, toen ze kwamen, met 2 helikopters, 33 auto’s en 180 agenten, om ons uit het dorp te zetten omdat we wapens zouden verbergen. Het was een van de vele aanvallen waartegen we ons moesten verweren om ons land te verdedigen”, vertelt Glicélia. Dat is nu zeven jaar geleden, zegt ze, terwijl ze haar hand op haar buik houdt om haar tweede kind te voelen. “We hebben nooit ergens anders gehoord”, zegt de leidster van de gemeenschap. “Niemand zal ons dwingen om het land en de cacao te verlaten.”

Bron: A World Without Chocolat The future of cocoa through the protagonists’ voices

Dit is artikel 1 van 3 in een reeks die de veranderingen in de wereld van cacao onderzoekt, in een tijd van groeiende vraag en dalend aanbod. Het project is uitgevoerd met steun van het European Journalism Centre.

1 Wetenschappelijke naam Theobroma cacao van de familie der Malvaceae of kaaskruidachtige planten. Ook katoen en de sierplant Hibiscus maken deel uit van deze familie. ‘Cacao’ is de Spaanse fonetische vervorming van het inheemse woord ‘cacahuatl’ wat ‘bitter poeder’ betekent (pure chocolade op basis van cacao is bitter, niet zoet) (nvdr).

2 Deze schimmelbacterie veroorzaakt wildgroei van takken en bloemen van besmette planten tot een kluwen, dat er enigszins als een bezem uitziet, vandaar de naam ‘heksenbezem’. De ziekte tast ook veel sierbloemen en fruitsoorten aan.