Forensisch onderzoek kan uitwijzen of het al dan niet een zelfmoordaanslag was. Daarmee kan ook bevestigd worden of het een clusterbom betrof. Dat wordt nu al aangenomen omdat er ijzeren balletjes zijn gevonden op de plaats delict.

Eén van de bommen ontplofte op een plaats waar op dat moment medestanders van de pro-Koerdische Democratische Volkspartij (HDP) verzamelden om deel te nemen aan een vredesmanifestatie. Van de andere explosie werden echter vooral leden van vakbonden het slachtoffer. Het staat dus niet vast dat de aanslag op de HDP was gericht. 

Verder vond de aanslag plaats onder omstandigheden waarvan nog moet blijken of er een verband mee bestaat. Een van die omstandigheden bestond uit geruchten dat de Koerdische PKK overwoog een staakt het vuren af te kondigen. Waren er kringen die daar een probleem mee hadden?

Op twee schimmige Twitteraccounts werd voorspeld dat Ankara door een aanslag getroffen zou worden.

Ambulances

Tegenover de summiere feiten staan veel vragen. Over de politie bijvoorbeeld. Een getuige merkte op dat hij in het gebied waar een van de explosies plaatsvond eerder geen enkele politieagent had gezien.

De politie plaatste poortjes om te controleren op bezit van wapens of explosieven bij het Sihhiye-plein waar de vredesmanifestatie plaats zou vinden. Waar de deelnemers samen kwamen, nabij het treinstation van Ankara, was echter geen veiligheidscontrole.

De vicevoorzitter van de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP), Mehmet Ali Sahin, vroeg zich gisteren af of er niet meer veiligheidsmaatregelen getroffen hadden moeten worden. Hij dringt aan op een onderzoek.

Sahin verschilt de laatste tijd vaker van mening met de regering, partijgenoten en president Erdogan. In dit geval is hij het niet eens met minister van Binnenlandse Zaken Selami Altinok, die meent dat de veiligheidsmaatregelen voldoende waren. De Republikeinse Volkspartij (CHP) drong vandaag op het ontslag van Altinok.

Het duurde lang voordat er ambulances ter plaatse waren. Minister van Volksgezondheid Mehmet Müezzionglu ontkende dat, al gaf hij toe dat er door de paniek oponthoud kan zijn ontstaan. Tijdens een persconferentie verklaarde hij dat ambulances een paar minuten na 10.04 – het exacte tijdstip van de aanslag – opdracht kregen om uit te rijden. Ze waren echter pas tegen elf uur ter plaatse. Dat is rijkelijk laat, in aanmerking genomen dat er in de betreffende wijk verschillende ziekenhuizen gelegen zijn, op niet meer dan tien minuten rijden. Verkeerschaos kan een rol hebben gespeeld.

Islamitische Staat

De vraag waar uiteraard alles om draait is wie er verantwoordelijk is voor de meest bloedige aanslag uit de Turkse geschiedenis. Premier Davutoglu wees gisteren vier verdachten aan: de Islamitische Staat, de PKK en de radicaal linkse groeperingen DHKP/C en MLKP.

Om te beginnen IS. Die werd ook genoemd in verband met de aanslag op linkse activisten in de plaats Suruc op 20 juli. De antecedenten van de dader verwezen naar IS. Davutoglu maakte gisteren overigens een vergissing, door te zeggen dat die dader werd gearresteerd terwijl hij in werkelijkheid het leven liet na zichzelf opgeblazen te hebben.

Er is ook een link tussen de aanslag in Suruc en die op 5 juni in Diyarbakir tijdens een openbare verkiezingsbijeenkomst van de HDP. In beide gevallen zou een soortgelijk ontstekingsmechanisme zijn gebruikt. De verdachten van deze aanslagen frequenteerden bovendien een zelfde horecagelegenheid.

In Diyarbakir vielen vier doden, in Suruc 31 en in Ankara dus meer dan 97. Je zou heel cynisch kunnen zeggen dat ze het steeds beter onder de knie krijgen…

Na de aanslagen in Diyarbakir en Suruc was het onderzoek nogal minimaal. Zoals het er aan toe ging leek het alsof de autoriteiten geen belangstelling hadden voor de eventuele rol van medeplichtigen. Met de geleverde identiteit van de daders was de kous voor hen af. Dat laatste droeg bij tot de verontwaardiging van HDP-leider Demirtas. Het behoort tot zijn overwegingen om de Turkse staat nu wederom verantwoordelijk te houden.

De vraag waarom IS in Ankara HDP-sympathisanten als doelwit koos lijkt beantwoord te worden met de Koerdische rol bij de strijd tegen jihadisten in Noord-Syrië. Zoals gesteld was de HDP echter niet het enige doelwit. Zo bevonden zich onder de slachtoffers van een van de explosies ook leden van de CHP.

Na het op gang komen van de Russische interventie schoof de AKP iets naar het westen op. Afhankelijkheid van de NAVO werkte dat in de hand, maar na jaren waarin Erdogan en zijn mediavrienden regelmatig anti-westerse uitspraken deden is het toch betekenisvol. Een Turkije dat meer naar het westen opschuift zal slecht vallen bij IS. Het viel echter te verwachten dat IS voor een meer algemeen Turks doelwit had gekozen. Maar mogelijk wilde IS twee vliegen in een klap vangen, dat kan natuurlijk goed.

Een journalist van een regeringsgezinde krant maakte een interessante opmerking. Volgens hem zagen getuigen dat een van de daders een vrouw was. Vandaag werd dat officieel gemaakt. Hij voegde daaraan toe dat IS nooit zelfmoordaanslagen laat plegen door vrouwen. Maar is dat zo? Begin dit jaar werd in Istanbuls wijk Sultanahmet een zelfmoordaanslag gepleegd door Diana Ramazova, een Russische vrouw afkomstig uit Tjetsjenië, waar veel jihadisten uit afkomstig zijn die in Syrië tegen al-Assad vechten. Daarom werd overwogen dat Ramazova aan IS verbonden was.

PKK, DHKP-C, MLKP

De tweede organisatie op Davutoglus verdachtenlijst is de PKK. Die heeft zeker vetes met rivaliserende Koerdische organisaties uitgevochten en is geweld tegen andere Koerden daarom niet vreemd. Voor zover het gisteren om een zelfmoordaanslag ging, is het een relevant gegeven dat PKK-activisten die ook hebben gepleegd. In augustus nog, op een groep Turkse soldaten, waarvan er twee om het leven kwamen.

Daar staat tegenover dat de PKK in de laatste maanden alleen militairen en politieagenten tot doelwit koos. De overstap daarvan naar aanslagen op massale bijeenkomsten is aan de grote kant.

De door Davutoglu eveneens genoemde radicaal linkse DHKP/C pleegde ook zelfmoordaanslagen. In 2013 blies een aan een ongeneselijke ziekte lijdend lid van de DHKP/C zich op de bij de Amerikaanse ambassade.

Op 31 maart jl. namen twee leden van de DHKP/C de aanklager Mehmet Selim Kiraz in gijzeling in een gerechtsgebouw te Istanbul. Kiraz en de gijzelnemers kwamen daarbij om het leven toen de politie ingreep.

Aanleiding tot deze gijzelingsactie was de dood van Berkin Elvan, de jongen die in 2013 tijdens het Geziparkprotest een traangasgranaat tegen het hoofd geschoten kreeg door de oproerpolitie. 

Opmerkelijk is dat de DHKP/C twee maanden daarvoor de verantwoordelijkheid opeiste voor de eerder genoemde aanslag in de wijk Sultanahmet van Istanbul. Voordat deze aanslag gepleegd bleek te zijn door een Tsjetsjeense vrouw, werd er vanuit gegaan dat het DHKP/C lid Elif Sultan Kaisen was die zich hier opblies. Het was volgens de DHKP/C een wraakactie voor de dood van Berkin Elvan, maar de aanslag bleek daar dus uiteindelijk in het geheel niet door gepleegd te zijn. Het leverde een merkwaardige verband op tussen de DHKP/C en IS, of een andere gewelddadige jihadistisch gezelschap.

De laatste door Davutoglu verdachte organisatie, de MLKP, pleegde minder aanslagen dan de DHKP/C, maar eiste in augustus jl. nog de verantwoordelijkheid op voor de beschieting van een politiebureau in Istanbuls wijk Sultangazi.

In Syrië vechten MLKP-activisten aan de kant van de aan de PKK verbonden Bevolkingsbeschermingseenheid (YPG) tegen IS. In Irak werken zij samen met de PKK bij de bescherming van de Yezidi, een door IS vervolgde religieuze minderheid.

Of de MLKP eerder zelfmoordaanslagen heeft gepleegd is niet geheel duidelijk. Regeringsgezinde kranten brengen de organisatie daarmee in verband, maar zijn daar verder vaag over. Aanslagen op massabijeenkomsten pleegde de MLKP in ieder geval nog nooit.

Voor zowel de PKK, de DHKP/C als de MLKP geldt dat het ronduit bizar zou zijn wanneer ze aanslagen zouden plegen op een grote groep linkse activisten. Het doen ontstaan van chaos en instabiliteit is zeker een overeenkomende factor in de strategieën van links en rechts terrorisme, maar links kiest daarbij over het algemeen toch voor andere methoden. Wat in Ankara gebeurde past dan ook eerder in een extreemrechtse, of jihadistische context, dan wel een combinatie van beide. Naast drie linkse organisaties noemde Davutoglu echter alleen IS.

Hizbullah, Grijze Wolven, Gülenbeweging

 Als Davutoglu volledig had willen zijn had hij ook de Turkse Hizbullah kunnen noemen: een fundamentalistische Koerdische organisatie die vaak aanslagen ondernam, onder andere op op seculiere en linkse Koerden. Of wat te denken van de Grijze Wolven, de jongerenbeweging van extreemrechtserechtse Partij van de Nationale Beweging? Ook die hebben veel geweld tegen Koerden en socialisten op hun kerfstok.

Hizbullah bestaat officieel niet meer, maar kende een doorstart in de partij Huda Par, waarvan de leden tijdens demonstraties vorig jaar in Diyarbakir volgens berichten met linkse Koerden vochten. Ook Grijze Wolven waren daar echter naar verluidt actief.

Er zijn verbanden gelegd tussen Hizbullah en Jahbat al-Nusra, de aan al-Qaeda verbonden jihadisten waarover de AKP moeite heeft om te erkennen dat ze zich schuldig maken aan terrorisme. Een direct raakvlak tussen Hizbullah en al-Qaeda is eveneens voorhanden. Daders van de al-Qaeda aanslagen te Istanbul van 2003 hadden ook iets met Hizbullah. Het is een kleine wereld…

Daarmee is niet gezegd dat Hizbullah en de Grijze Wolven primaire verdachten zijn, maar de PKK, de DHKP/C en de MLKP zijn dat niet veel meer, en die noemde Davutoglu wel.

Het valt op dat Davutoglu de beweging rond imam Fethullah Gülen erbuiten hield. Die heeft weliswaar geen terroristisch verleden (al zijn ertoe behorende politieagenten genoemd in verband met de moord op de Armeens-Turkse journalist Hrant Dink in 2007), maar wordt door de AKP tegenwoordig wel degelijk als een terroristische organisatie aangemerkt. Hier lag een kans voor de AKP om de Gülenbeweging verder in de verdomhoek te drukken, maar Davutoglu liet die liggen. Zoiets valt op.

Dwarsverbindingen

Hoe dan ook, tijdens het schrijven van dit artikel berichtte Reuters dat de daders van de aanslag in Ankara volgens twee niet nader genoemde Turkse instanties in de richting van IS gezocht moeten worden. Als dat inderdaad zo is, dan betekent dat echter bij lange na niet dat het hele verhaal daarmee geschreven is. De werkelijkheid is in Turkije vaak een stuk complexer dan op het eerste gezicht lijkt. Dwarsverbindingen tussen extremistische groeperingen, staat en politiek zijn daar debet aan.

Verder is er de radicalisering en toegenomen bereidwilligheid tot geweld in de achterban van de AKP. Die kan vormen aan zijn gaan nemen waardoor de partijleiding er iedere controle over verloor. Na aanvallen op het redactiegebouw van de krant Hürriyet en de mishandeling van journalist Ahmet Hakan komt een aanslag waarbij 95 doden vallen over als een erg grote stap. De aanwezigheid van medestanders van president Edogan op openbare partijbijeenkomsten die zich in lijkwaden hullen en roepen dat ze willen sterven voor hun leider, leidt echter tot de vraag waar de meest radicale elementen in de achterban van de AKP toe in staat zijn. Richting IS bijvoorbeeld.

Dit hoeft zeker niet te zeggen dat Erdogan & co ergens weet van hebben, al blijft de opstelling van de AKP ten opzichte van IS een geval apart. Aanwijzingen dat jihadisten in Syrië door de AKP werden gesteund zijn nog niet vergeten, vooral niet door Koerden. 

Bovendien, de regering kan in juli tot een meer actieve rol hebben besloten in de door de VS geïnitieerde coalitie tegen IS, maar tot meer dan een enkele beschieting in Syrië is het tot dusver niet gekomen. Ook vandaag niet. In plaats daarvan beschoot de Turkse luchtmacht vandaag stellingen van de PKK in Noord-Irak, waarbij 35 doden vielen. En bij operaties in Diyabakir nog eens veertien. Op dezelfde dag werden in de provincies Izmir en Konya echter 21 IS-leden gearresteerd. Dat dan weer wel.

Infiltratie

Tenslotte: het infiltratie-aspect mag niet onderschat worden. Wat betreft de MLKP geldt dat een van de meest spraakmakende pogingen daarvan om een aanslag te plegen – tijdens het bezoek van de Amerikaanse president George W. Bush aan Ankara in 2004 – op het laatste moment werd voorkomen dankzij een telefoontje van een anonieme persoon die zichzelf daarmee verdacht maakte als infiltrant. 

Hetzelfde geldt voor de DHKP/C, die in het verleden gelinkt werd aan de Turkse diepe staat. Ook Hizbullah kende daar nauwe banden mee, terwijl de diepe staat op zich voor een groot deel uit Grijze Wolven bestond. De oude diepe staat kan dan zijn opgeheven en door een nieuwe variant vervangen, maar die kan nog structuren uit het verleden in zich kan dragen.

Infiltratie bij de PKK is eveneens een realistisch gegeven. Zo is er het door de Gülens aanklagers op gang gebrachte justitieonderzoek uit 2012 naar onderhandelingen tussen de AKP en de PKK. Daaruit bleek dat binnen de PKK geïnfilteerde agenten van de nationale inlichtingendienst op de hoogte waren van explosieven die werden opgeslagen door de Koerdische separatisten. Explosieven die de laatste maanden regelmatig tot ontsteking werden gebracht nabij wegen in Zuidoost Turkije.

Op basis van dergelijke gegevens zou het naïef zijn om te denken dat MIT geen infiltranten binnen IS heeft zitten. IS mag dan nu naar voren komen als de hoofdverdachte, maar zoals gesteld hoeft dat niet het hele verhaal te zijn.

Het was een inktzwarte dag in Ankara en het is de vraag of het ooit weer licht zal worden. Door al de dubieuze verbanden tussen extremistische groeperingen en staatsinstanties dreigt de duisternis weer maar eens te blijven hangen…

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)