Stel
dat IS wordt verdreven uit Mosoel, kunnen de Irakese vluchtelingen
daar dan terugkeren? Volgens vredesorganisatie PAX zal er een serieus
vredesplan moeten komen dat de diepe etnische verdeeldheid aanpakt.
“Veel groepen willen eigen milities, of zelfs een eigen
staatje”, zegt Sam van Vliet, onderzoeker bij PAX.

Is
er nog plek voor minderheden in Irak? Miljoenen christenen, Yezidi’s
en anderen sloegen in 2014 op de vlucht toen IS de multiculturele
regio rond Mosoel onder de voet liep. Veel van hen vonden een
onderkomen in de Koerdische autonome regio, ten oosten van Mosoel. Is
er een kans dat ze ooit kunnen terugkeren en in vrede kunnen
leven? Of is de etnische zuivering van het gebied definitief?

Op
deze vragen wilde Sam van Vliet, onderzoeker bij vredesorganisatie
PAX, het antwoord vinden. Hij is net terug van een van zijn vele
bezoeken aan het land. Op 12 juni 2015 verschijnt zijn rapport After
ISIS, over de mogelijkheden van terugkeer voor minderheden in de eens zo
multiculturele vlakte van Nineve, waar ook de stad Mosoel toe
behoort.

Frank Mulder: Wat
was er zo bijzonder aan dit gebied?

Sam
van Vliet: “Het gebied, het protectoraat Nineve, lag op de grens
van het door Bagdad bestuurde deel van Irak en de Koerdische autonome
regio. Er woonden dus Koerden en Arabieren, maar nog veel meer
groepen: christenen, Yezidi’s, Shabak, Turkmenen, Kaka’i’s,
enzovoorts. Het was de meest diverse regio van het land, tot IS het
veroverde en de minderheden op de vlucht sloegen.”

Leefden
mensen in vrede met elkaar?

“Dat
is een moeilijke vraag. Als je de mensen er zelf om vraagt, zeggen ze
van wel. ‘We hebben geen etnisch probleem’, zegt iedereen. Het enige
probleem is IS en dat zijn allemaal Afghanen en Tsjetsjenen, zeggen
ze. Maar als je doorvraagt, blijkt dat het ingewikkelder is. Ze zijn
eigenlijk al heel lang gemangeld tussen Koerden en (soennitische)
Arabieren. Groepen zijn al heel lang tegen elkaar opgezet.”

Wie
deed dat dan?

“De
oorsprong ligt in de sektarische politiek van Saddam Hoessein. Hij
bracht Arabische stammen naar het noorden, om het demografische
evenwicht te veranderen en de regio te arabiseren. Maar als reactie
daarop is de Koerdische Regionale Regering hetzelfde gaan doen. Ze
bouwen nederzettingen om de regio Koerdischer te maken.”

“Maar
ook bijvoorbeeld christelijke groepen uit Bagdad hebben zich hier
gevestigd, nadat ze moesten vluchten voor het geweld in het zuiden.
Sommigen hebben hun eigen taal, zoals het Aramees, en noemen zich
niet Arabisch maar Assyrisch. Kortom, er is eigenlijk al heel lang
spanning tussen de etnische en religieuze groepen.”

Woede

“Minderheden
zijn altijd kwetsbaar, die moeten dus samenwerken met degene die de
macht heeft, en dat zijn de laatste jaren de Koerden geweest. Maar
niet iedereen wil dat, sommige groepen willen juist samenwerken met
de Iraakse regering, die sjiitisch is. Zo is er dus zelfs binnen de
gemeenschappen grote verdeeldheid ontstaan. “

En
toen kwam IS, een storm van geweld, inclusief verkrachtingen en
kruisigingen.

“IS
heeft alles kapotgemaakt. Yezidi-vrouwen zijn ontvoerd en verkocht.
Bijna iedereen die tot een minderheid behoort, is weg. Het heeft
geleid tot een enorme woede op de regering, op de Koerden,
maar ook op de eigen leiders, die niet in staat waren om veiligheid
te bieden en goed bestuur.”

“Jongeren
zijn boos. Een deel van hen gelooft niet meer dat er plaats voor hen
is in Irak, een ander deel, zoals de patriarch van Bagdad, roept
juist op om te blijven. Veel groepen willen eigen milities, of zelfs
een eigen staatje.”

En
de soennieten?

“Die
hebben eigenlijk alleen IS om zich mee te beschermen. Veel soennieten
die ik spreek doen alsof het een buitenlandse macht is, uit schaamte
misschien, maar de lokale steun is cruciaal. Vroeger, onder de
Baathpartij van Saddam, hadden de soennieten de macht. Maar de
sjiieten die na de Amerikaanse invasie in 2003 aan de macht kwamen,
hebben de soennieten volledig buitengesloten.”

“Met
de campagne voor debaathisering verloren heel veel hoogopgeleiden hun
baan. Dokters, leraren, iedereen die werk wilde hebben, moest vroeger
lid zijn van de Baathpartij, en werd daar vervolgens voor gestraft.
Dit heeft geleid tot een diepe frustratie. Daar doorheen speelt nog
een stammenstrijd. Niet alle stammen staan hetzelfde ten opzichte van
IS. Eén familie had de macht in Mosul en leidde een corrupt bestuur.
De strijd en chaos hier omheen was een belangrijke oorzaak voor de
val van Mosul.”

Waarom
komt die frustratie er dan op zo’n wrede manier uit, met
onthoofdingen en verkrachtingen?

“Sommigen
analisten zeggen dat dit komt doordat minderheidsgroepen worden
gezien als verraders. Ze kiezen altijd de kant van de macht, uit
zelfbescherming. Dat was eerst de Baathpartij, maar na de val van
Saddam stapten ze snel over naar de Amerikanen, en de Koerden.
Daardoor werden ze  gewantrouwd.”

“Wat
IS met hen doet, verschilt per minderheidsgroep. Yezidi’s worden
keihard aangepakt. Daar speelt ook ideologie mee. Yezidi’s hebben een
heel oud geloof, en veel moslims denken dat ze de duivel aanbidden.
Yezidi’s zijn massaal omgebracht, vrouwen zijn verkocht. De meeste
christenen daarentegen kregen de kans om te vluchten.”

Volgens
sommigen moeten we wapens sturen om de etnische zuivering te stoppen.

“Dat
is een gevaarlijk plan. Christelijke groepen in het Westen roepen nu
bijvoorbeeld op om christelijke milities te bewapenen. Maar dat
versterkt alleen maar de samenzweringstheorieën van moslims die
geloven dat het Westen de islam wil bestrijden. Etnische milities
zijn hét recept voor een totale sektarische oorlog. In Irak zie je
nu al een etnische opdeling.”

Selffulfilling prophecy

“Er
zijn vluchtelingenkampen waar alleen christenen ondergebracht zijn,
dan zijn er vluchtelingenkampen voor alleen soennitische
vluchtelingen en weer aparte vluchtelingenkampen voor alleen Yezidi’s. Je ziet dat christelijke vluchtelingenkampen het best
georganiseerd zijn. Kerken organiseren onderwijs en helpen
christelijke vluchtelingen om naar andere landen te vertrekken.
Andere etnische groepen hebben helemaal niets.”

“Overigens,
in het gebied dat IS in handen heeft, loopt iedereen gevaar.
Christenen natuurlijk, maar ook sjiieten. Die worden gezien als
afvalligen en worden allemaal gedood. Dat geldt ook voor alle
soennieten die hebben samengewerkt met de regering.”

Wat
moet er gebeuren nu IS weer wordt verdreven uit de vlakte van Nineve?
Kunnen de minderheden weer terug?

“Er
moet een breed plan komen om groepen weer te laten geloven in
samenwerking. Veel mensen die zich eerst Irakees noemden, noemen zich
nu Assyrisch, of Armeens, of Yezidi. Zo blijkt maar weer dat politiek
op basis van etniciteit een selffulfilling prophecy is. Soennieten
zijn heel bang voor wraakacties.”

“Ook
de soennieten onder de vluchtelingen zijn erg bang om gezien te
worden als aanhangers van IS. Een cruciaal onderdeel van een
vredesplan moet dus de integratie van ex-baathisten zijn, mits geen
crimineel of schender van mensenrechten, en een effectief
rechtssysteem dat de noodzaak voor eigen wraakacties wegneemt. Zolang
soennieten zich niet veilig voelen in Irak, kan er nooit vrede
komen.”