door Oriana P.
aanvullende research: Elisabeth Van de Poel, Karen Neko

eerder verschenen bij Movement X

Ach nee toch! Is de term ‘verkrachtingscultuur’ te confronterend? Bemoeilijkt het de communicatie? Voelen mensen er zich “ongemakkelijk” bij? Laat het nu net deze bezwaren zijn die deel uitmaken van het probleem dat wordt aangekaart, een klimaat waarbij nooit rekening wordt gehouden met de slachtoffers zelf noch met hun noden. Stel je even voor, je wordt verkracht en als je dan eindelijk de moed hebt om er over te praten dan liefst niet op te veel tenen trappen, ja? De waarheid is dat de maatschappij er eigenlijk helemaal niet over wil praten en het argument dat de term ‘verkrachtingscultuur’ te zwaar is wordt dan aangevoerd om het probleem uit de weg te gaan. Het is zo’n beetje als de bespreekbaarheid van racisme. Mensen die geen slachtoffer zijn van discriminatie zien eigenlijk geen probleem en willen er ook niet mee geconfronteerd worden. Het maakt hen “ongemakkelijk”.  Echter, de comfortzone van niet-slachtoffers is hier niet aan de orde maar wel de gerechtigheid van diegenen die aan de andere kant van een misdrijf of discriminatie moeten staan. Net om die reden mogen we analyses niet vermijden en moeten we de dingen bij hun naam noemen. Laat mensen zich maar ongemakkelijk voelen. Het is een teken dat er iets niet juist zit. 

De uitspraken van Professor Willem Elias, naar aanleiding van de zelfdoding van zijn vriend Steve Stevaert, op sociale media illustreren op nadrukkelijke wijze de verkrachtingscultuur die in onze samenleving heerst. Sociale mechanismen die verkrachting normaliseren en minimaliseren leiden tot ontkenning van reële verkrachtingsfeiten. Men gaat hierbij verkrachting herdefiniëren en aldus een systeem creeëren dat voorschrijft wat nu wel en wat geen verkrachting is. De vraag is, wie bepaalt de definitie van verkrachting? Is het de maatschappij of eerder het slachtoffer zelf? Als het antwoord ‘de maatschappij’ luidt dan moeten we ons vervolgens ook afvragen wie de conversatie in een bepaalde maatschappij domineert en of die dominante groep wel bekwaam is om verkrachting te definiëren en te duiden.  

Verkrachtingscultuur is ook gerelateerd aan het zogenaamde ‘victim blaming’, waarbij dus steevast de slachtoffers van een misdaad als schuldigen worden aangewezen. Is er bijvoorbeeld armoede in de maatschappij dan is dat geen structureel probleem maar eerder de schuld van individuele arme mensen. Ze kunnen gewoon niet mee en zijn lui, zo luidt het. Slachtoffers van discriminatie zoals minderheden moeten zich dan weer wat beter integreren en aanpassen. Vrouwen die verkracht werden hebben het waarschijnlijk zelf gezocht, door hun kledij, hun gedrag of gewoon door aanwezig te zijn op de foute plaats of op het foute tijdstip. 
In plaats van mannen te leren niet te verkrachten leert de maatschappij aan vrouwen om niet verkracht te worden en draagt op die manier bij aan de onderdrukking van vrouwen door hun bewegingsvrijheid en hun gedrag te beknotten. Laat dit evenwel duidelijk zijn, zowel armoede, als discriminatie, als verkrachting zijn misdaden. Ja, ook armoede is een misdrijf. Het is een misdrijf tegen de mensheid en tegen de menswaardigheid. Een mogelijke definitie van misdrijf is dat het een handeling is die niet alleen schade berokkent aan individuen maar ook aan gemeenschappen, een staat of een maatschappij. Zowat alle armoede  in de wereld valt te vermijden. Het is perfect mogelijk om armoede uit te roeien maar dan moeten we wel de fundamentele regels van ons economisch systeem herbekijken en daarvoor ontbreekt de politieke wil. De economische regels zijn ontworpen door de geprivilegieerden en de rijken voor de geprivilegieerden en de rijken en zij zijn het die het politieke spel bepalen.  Het tegenovergestelde van victim blaming is kijken naar de systemische oorzaken van een bepaalde situatie, zij het armoede, discriminatie of het minimaliseren en goedpraten van verkrachting.  

Hoewel verkrachtingscultuur onomstotelijk schadelijk is bestaan er geen bewijzen dat verkrachtingscultuur tot de werkelijke daad van verkrachting zou leiden. Verkrachting is nog steeds een bewuste individuele beslissing voor het uitvoeren van een criminele daad maar wat verkrachtingscultuur wel doet is verkrachting goedpraten of ontkennen en hierdoor komen te veel daders ermee weg. 
Is het dan verwonderlijk als vrouwen in dit klimaat in eerste instantie geen aangifte doen? Niet alleen zoeken ze veelal de schuld bij zichzelf, wat een vorm is van geïnternaliseerd seksisme, of ze worden niet geloofd. Er wordt bijvoorbeeld geïnsinueerd dat ze liegen, men vraagt zich af of het wel degelijk verkrachting is en indien toch bewezen wordt het niet behandeld als een ernstig misdrijf.               

Professor Willem Elias is een blanke man in een machtspositie en met status.  Hij is decaan van de faculteit Psychologie en Educatiewetenschappen aan de Vrije Universiteit Brussel en daarbij ook nog voorzitter van respectievelijk het Hoger Instituut voor Schone Kunsten en van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschap en Kunsten.  Een hele mond vol dus.  Door zijn status in de maatschappij en als lid van de dominante groep wordt er dan ook automatisch naar hem geluisterd. Zijn oordeel draagt gewicht. Hij heeft dus een zekere macht, maar daarbij ook een verantwoordelijkheid, over de sturing van de maatschappij en onze attitudes en waarden en al helemaal als iemand die jonge mensen onderwijst in nota bene psychologie.  

Zijn reactie op de zelfdoding van Steve Stevaert was in eerste instantie de schuld in de schoenen schuiven van het mogelijke slachtoffer van een alweer blanke man met macht.  “Aan de dame die deze beslissing op haar geweten heeft, toch graag dit.” Maar hier blijft het dus niet bij. “Voor een verkrachting ga je onmiddellijk bij de politie, of desnoods de dag nadien.  Niet drie jaar later. En slachtoffers die met de chauffeur nog afgezet worden zijn ook zeldzaam.” Hier insinueert hij dat zij liegt en niet verkracht werd, want anders doe je toch gelijk aangifte? Het feit dat zij door een chauffeur werd afgezet sluit haar ook uit als slachtoffer volgens hem. Hij definieert dus wat verkrachting is en in welke context we kunnen spreken van verkrachting. Zoals we al eerder zagen zijn ontkenning van de misdaad en het herdefiniëren ervan twee belangrijke componenten van verkrachtingscultuur.   

Door zijn dominante positie werkt hij door zijn uitspraken actief mee aan de verdere promotie van dit seksistisch klimaat.  Maar wat hij eigenlijk deed hier was zijn vriend Steve Stevaert vrijspreken door diens vermeende slachtoffer te beschuldigen.  Hij matigt zich hier dus de rol van rechter en jury aan zonder dat er een proces aan te pas hoefde te komen.  Als kers op de taart geeft hij vrouwen ook nog een handleiding over hoe zij zich te hebben gedragen in geval van verkrachting.  

Mensen in ultra geprivilegieerde posities zijn gewend om hun opinie als de enige juiste en meest waardevolle te ervaren aangezien de maatschappij dit keer op keer bevestigt.  Prof. Elias kon zich dit soort verregaande seksistische uitspraken op een openbaar forum permitteren omdat hij zich gesteund voelt in zijn visie vanuit een seksistische maatschappij.  Hij had zich dan ook in eerste instantie niet verontschuldigd maar was naar verluidt wel fel geschrokken van de reacties.  Iedereen die het niet met hem eens was moest hem maar ontvrienden op Facebook. Daarmee was de kous af.  Ondertussen heeft hij, onder druk, alsnog zijn excuses aangeboden maar dat doet niets af aan de argumentatie dat zijn uitspraken een illustratie zijn van een algeheel seksistisch klimaat en verkrachtingscultuur.  

Helpt het dat zijn onderwijsinstituut VUB verklaarde dat dit niet hun officiële standpunt was en dat VUB rector Paul De Knop, weer toevallig een blanke man in een machtspositie, zich distantieerde? Moeten we als maatschappij niet veel verder gaan en ervoor zorgen dat flagrante uitingen van seksisme zoals deze worden bestraft in plaats van afgedaan als ‘ongepast’ en vlug vlug, na een paar excuses, in de doofpot worden gestopt?  
En zit deze hele verkrachtingscultuur, de arrogante ontkenning van verkrachting, niet vervat in het Westsuprematische koloniaal verhaal dat zegt dat in het verlichte moderne Westen verkrachting zeldzaam is en iets wat enkel nog prevalent is in ‘onderontwikkelde’ landen zoals Indië?  Als we onze suprematische verlichte positie willen volhouden dan wordt het logischerwijze noodzakelijk om verkrachting in het Westen te ontkennen.

Nog even benadrukken dat verkrachtingscultuur niet enkel van toepassing is op cis-gender mannen die cis-gender vrouwen ver- en ont-krachten. Sexueel geweld en de daarbij gepaarde gaande maatschappelijke  attitudes treffen iedereen, ook cis-gender mannen en ook transgender mensen die op nog minder steun kunnen rekenen of waarbij de aanklacht eerder zal geseponeerd worden net zoals dit het geval is bij niet-blanke slachtoffers.  Aangifte zou daarom ook geen vereiste of voorwaarde mogen zijn om geloofd te worden. Het is uiteindelijk het slachtoffer zelf die zeker weet of verkrachting heeft plaatsgevonden. Maw. het is niet omdat er geen aangifte werd gedaan dat er geen sprake zou zijn van verkrachting.  Zoals gezegd heeft niet iedereen dezelfde toegang tot de rechtsstaat.  Zwarte vrouwen en transgender personen meldden bijvoorbeeld dat ze verdere aanranding riskeren bij aangifte.  Ook vluchtelingen en mensen zonder papieren kunnen geen aangifte doen net zomin als gedetineerden. Vrouwelijke activisten die aangerand worden door hun mannelijke mede activisten zullen ook minder geneigd zijn om naar de politie te stappen.  In het algemeen zal zowat iedereen die in een afhankelijke positie staat tov de dader in eerste instantie afzien van aangifte. 

Al deze mensen blijven in de kou staan met hun emotionele en psychologische problemen, want geloofd worden staat gelijk met aangifte doen en dan meestal nog enkel als er een veroordeling volgt. Volgt die niet dan concludeert men automatisch dat er geen verkrachting heeft plaatsgevonden. Maw men heeft het volste vertrouwen in het rechtssysteem hoewel het meestal gewoon neerkomt op een hij zegt/zij zegt verhaal.  Niet alle verkrachting gaat gepaard met fysiek geweld en daardoor wordt het ook heel moeilijk om verkrachting te bewijzen.   

Vele slachtoffers van verkrachting vinden daarom dat ze geloofd dienen te worden onafhankelijk van een rechtszaak en daar bestaan zeker argumenten voor.  De verdedigers van de rechtsstaat zien dit uiteraard anders net omdat zij uitgaan van het standpunt van die rechtsstaat. Zij zijn bekommerd om mogelijke fraude en verdedigen dus het standpunt van de mogelijke slachtoffers van een mogelijke fraude die zou kunnen plaatsvinden ipv het standpunt van feitelijke slachtoffers van een feitelijke verkrachting. Laat ons even, hypothetisch, aannemen dat fraude heeft plaatsgevonden en dat dus de beschuldigde van de verkrachting schade ondervindt. Wat is dan die schade? Verlies van job? Verlies van status? Echtscheiding? Het einde van een politieke carrière? Allemaal hele erge dingen natuurlijk maar wegen die zwaarder dan verkrachting zelf? Dit is iets waar we heel goed over moeten nadenken en eerlijk gezegd kunnen enkel de slachtoffers van verkrachting die vraag in alle oprechtheid beantwoorden. 
Wordt trouwens het argument van mogelijke fraude niet altijd tot in den treure aangehaald door de tegenstanders van beschermende maatregelen zoals we dat ook zien bij bijvoorbeeld de sociale voorzieningen?
Hebben we echter als maatschappij niet de verantwoordelijkheid om iedereen te beschermen, niet enkel de geprivilegeerden? En moeten we daarom niet naar alternatieve oplossingen zoeken wanneer blijkt dat onze rechsstaat te kort schiet in deze zaken?  

Een eerste stap is een situatie creëren waar slachtoffers, indien nodig anoniem, terechtkunnen met hun verhaal en waar zij onvoorwaardelijk worden geloofd en gesteund.  Onze voornaamste bekommernis zou moeten zijn zorg te dragen voor mensen en niet zozeer het standpunt verdedigen van een rechtssysteem dat voor te veel mensen niet werkt.
Een volgende stap is verkrachtingscultuur bespreekbaar maken, analyseren, de knelpunten duiden en deze aankaarten.  Net zoals armoede en discriminatie heeft ook de verkrachtingscultuur te maken met machtsstructuren en deze kunnen enkel en alleen bestreden worden vanuit de onderbuik en met het nodige begrip en solidariteit.

Enkele cijfers:
– In 2013 werden per dag gemiddeld 8 klachten voor verkrachting ingediend bij de politie.
– 24,9% van de vrouwen werd door haar partner gedwongen tot seksuele betrekkingen;
– 13% werd verkracht door iemand die niet haar partner is;
– 25% van de bevraagde vrouwen werd ooit op de werkvloer fysiek lastig gevallen;
– 7% werd als minderjarige seksueel misbruikt door een volwassene;
– Een vierde (24,4%) van de vrouwen minimaliseert het geweld dat hen overkwam terwijl het over vormen van seksueel geweld gaat die door de meerderheid van de respondenten wel als ernstig of zeer ernstig aanzien worden (verkrachting, ongewenste aanrakingen, enz.).
https://www.aivl.be/nieuws/een-vrouw-op-vier-in-belgie-wordt-door-partner-gedwongen-tot-seksuele-betrekkingen/45444
– Bijna één op drie Belgische vrouwen ooit verkracht:
https://www.dewereldmorgen.be/artikels/2014/02/19/bijna-een-op-drie-belgische-vrouwen-ooit-verkracht
– België in trieste top tien van landen waar het meest wordt verkracht:
http://www.express.be/joker/nl/brainflame/belgie-in-trieste-top-tien-van-landen-waar-het-meest-wordt-verkracht/161129.htm

Verdere informatie:
– Slachtoffers van verkrachting kunnen op de website www.ikzwijgnietmeer.be anoniem hun verhaal doen om de stilte te doorbreken. Ze worden er ook doorverwezen naar hulpverleners
– 100 vrouwen houden mars tegen verkrachting in Brussel
http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.1787205?device
– INTERVIEW Ashley Vandekerckhove. ‘Na de verkrachting was ik in shock, maar niemand steunde me’: http://www.standaard.be/cnt/dmf20150406_01616853
-Meisje naar huis gestuurd van school voor ‘ongepaste’ outfit:http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20150410_01623413?utm_source=facebook&utm_medium=social&utm_term=nieuwsblad&utm_content=article&utm_campaign=seeding
– 25 Everyday Examples of Rape Culture: http://everydayfeminism.com/2014/03/examples-of-rape-culture/
– Rape-splaining: 10 Examples of Victim Blaming:
http://msmagazine.com/blog/2013/05/28/rape-splaining-10-examples-of-victim-blaming/
– FAQ: What is “slut-shaming”? :
https://finallyfeminism101.wordpress.com/2010/04/04/what-is-slut-shaming/
– Many women of color don’t go to the police after sexual assault for a reason:
http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/mar/25/women-of-color-police-sexual-assault-racist-criminal-justice