In Brazilië is
het geweld de afgelopen jaren sterk toegenomen. Criminele bendes groeien in
aanhang en krijgen steeds meer controle over gevangenissen en wijken in
belangrijke steden. Eén van de zaken die bijdraagt tot de opmars van bendes, is
het systeem van voorhechtenis. Mensen die veroordeeld worden in
Brazilië moeten dikwijls lange tijd wachten alvorens hun zaak behandeld
wordt.

In Maranhão, een deelstaat in het noordoosten van Brazilië die kampt met het meeste gevangenisgeweld, loopt nu een proefproject. Het
moet tegengaan dat gevangenen onder druk deel gaan uitmaken van criminele organisaties. Concreet houdt het
pilootprogramma in dat gedetineerden vrij snel na hun aankomst in de gevangenis
een hoorzitting ondergaan. Dan beslist de zittende rechter of
de gevangene in voorhechtenis moet blijven of op borgtocht vrijgelaten mag
worden.

Weloverwogen
rechterlijke beslissingen

Snelle hoorzittingen
zijn volgens het internationaal recht verplicht. In de praktijk worden ze echter
zelden aangeboden in Brazilië, waar veroordeelden vaak maanden moeten wachten
voordat ze een rechter te zien krijgen. Dat het efficiënter kan, bewijst dit proefproject.

Tot nu toe vonden de rechters in bijna vijftig procent van de gevallen dat voorlopige
hechtenis niet gerechtvaardigd was en lieten ze de gedetineerde vrij. Daar staat tegenover
dat wanneer de vaststellingen van de rechters enkel op politierapporten gebaseerd zijn – en ze de verdachte dus niet te zien krijgen – slechts tien
procent van de gedetineerden uit de gevangenis worden ontslagen. Nochtans schrijft
het internationaal recht een wettelijk vermoeden voor in het voordeel van de
vrijlating van de gevangene.

“Van gevangenissen
wordt verwacht dat ze criminaliteit indijken, maar in Maranhão bevorderen ze
juist het geweld en lidmaatschap van bendes”, vindt Maria Laura Canineu, directeur
Brazilië van Human Rights Watch. “Het pilootprogramma toont aan dat het
respecteren van de internationale mensenrechten evenzeer het chronisch misdaadprobleem
van Brazilië kan beteugelen.”

Misdaad binnen
gevangenismuren

Die criminaliteit
speelt zich niet enkel op straat af, maar bevindt zich ook binnen de
gevangenismuren. Zo werden de afgelopen twee jaar maar liefst negentig gevangenen
vermoord in de gevangenissen van Maranhão. Vaak zijn de daders leden van rivaliserende
bendes. Daarnaast maken verminking, ontvoering en afpersing deel uit van het
leven in de nor en worden zowel gedetineerden, bezoekers als werknemers
verkracht.

In Pedrinhas, het
grootste gevangeniscomplex van Maranhão, lijkt de criminaliteit het meest voet
aan de grond gekregen te hebben. Daar vormden het afgelopen decennium zich twee
grote bendes: de Primeiro Comando do
Maranhão (afgekort PCM, het Eerste Commando van Maranhão), van wie de
meeste leden uit het binnenland afkomstig zijn en Bonde dos 40 (Tram 40, een verwijzing naar 40-kaliberpistolen). Hun
leden komen vooral uit São Luís, de hoofdstad van Maranhão.

Controle over
wijken

Initieel richtten
gevangenen deze bendes op om zichzelf te beschermen tegen geweld. De bendes
zijn inmiddels uitgegroeid tot omvangrijke criminele groepen die niet ook volledige wijken van São Luis
domineren. Het is niet verbazingwekkend dat het aantal
geweldsmisdrijven er de afgelopen jaren sterk steeg. Zo zou volgens een wetenschappelijke studie het aantal moorden in Maranhão tussen
2002 en 2012 verdrievoudigd zijn.

Een anekdote uit
het begin van dit jaar toont aan hoe slinks deze bendes soms te werk gaan om
leden aan te werven. Op een avond in januari arresteerde de politie 36 mannen
op een feestje in São Luis. Anonieme bellers hadden de agenten verteld dat de fuif werd
georganiseerd door een gevangenisbende. In latere gesprekken met Human Rights
Watch ontkenden de feestgangers en hun familieleden echter dat ze bendeleden
zijn. Toen de gearresteerde mannen in Pedrinhas arriveerden, vroegen ze om
geplaatst te worden in cellen met leden van Bonde
dos 40.

De reden hiervoor
was simpel: ze woonden in buurten die gedomineerd werden door deze bende
en waren bang dat ze zouden worden vermoord als ze opgesloten zouden worden bij
leden van het rivaliserende PCM. Dit is duidelijk een strategie van bendes om
leden te rekruteren, stelt Human Rights Watch. Bovendien stellen zij dat dit de
gedetineerden, ook na hun vrijlating, nog lang achtervolgt.

Internationale wetgeving

De groei van deze criminele organisaties valt grotendeels te
wijten aan het gebrek aan veiligheid binnen de gevangenissen. Overbevolking
verergert dit fenomeen. Zo zaten er in oktober 2014 meer dan 6500 mensen
opgesloten in de gevangeniscomplexen van Maranhão. Nochtans is er, volgens een
gerechtelijk rapport, slechts plaats voor 3605 gevangenen. Een andere opmerkelijke
vaststelling uit het rapport: zestig procent van de gedetineerden zit in
voorhechtenis. Bovendien worden ze geplaatst bij veroordeelde criminelen, wat in
strijd is met internationale normen.

Volgens diezelfde internationale regelgeving is het recht
van een gedetineerde om zonder vertraging een rechter te mogen zien fundamenteel.
Dit is vastgelegd in diverse verdragen die geratificeerd zijn door Brazilië, zoals
het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke rechten (IVBPR) en
het Amerikaans Verdrag inzake de Rechten van de Mens. Dat recht geldt bovendien
voor alle gedetineerden en is bedoeld om het gevangenschap van een persoon in
een strafrechtelijk onderzoek onder gerechtelijke controle te brengen. De
gevangene moet daarbij fysiek voor de rechter verschijnen, zodat deze aan hem kan
vragen hoe hij wordt behandeld in de gevangenis.

De hoorzittingen zijn dan ook van cruciaal belang om
marteling en mishandeling van gedetineerden door politie in te dammen. Deze
praktijken vormen namelijk een ernstig probleem in Brazilië. Zo vertelde rechter
Fernando Mendonça aan Human Rights Watch dat hij tijdens hoorzittingen in het
kader van het proefproject in drie gevallen tekenen van mishandeling had gevonden.
Mocht het maanden duren vooraleer een gedetineerde voor een rechter zou mogen
komen, dan zouden deze wonden waarschijnlijk reeds verdwenen zijn.

Wetsvoorstel

In 2011 werd een wetsontwerp opgesteld om de hoorzittingen
tijdens voorhechtenis in het hele land te introduceren. Het Braziliaanse
parlement heeft daarover echter nog steeds geen besluit genomen. Dat belette de
deelstaat São Paulo niet om in februari van dit jaar te starten met haar eigen
programma van hoorzittingen.

“Het Braziliaans parlement moet het wetsvoorstel
omvormen tot een wet die geldt voor het hele land”, stelt Maria Laura Canineu. “De
deelstaten hoeven echter niet te wachten tot Brasilia (de hoofdstad van Brazilië, waar het parlement gevestigd is, red.)
begint te handelen. Maranhão heeft aangetoond dat de hoorzittingen zowel de
mensenrechten respecteren als veelbelovende resultaten teweegbrengen.”

De bron voor dit artikel vind je hier bij Human Rights Watch