Opinie -

Francesco Hebdo – de kwalen in het radicaliseringsdebat

Ter gelegenheid van kerstmis richtte paus Franciscus zich tot zijn verzamelde medewerkers van de Romeinse Curie, het centrale bestuursorgaan van de rooms-katholieke kerk. Hij nodigde hen uit verder te kijken dan de symptomen van een systeem dat er niet in slaagt zichzelf kritisch te bevragen. Kunnen we dergelijke blinde vlekken ook bij onszelf waarnemen? Een poging tot een gelijkaardige denkoefening.

woensdag 28 januari 2015 10:20
Spread the love

Op 22 december 2014 richtte paus Franciscus zich, ter gelegenheid van kerstmis, tot zijn verzamelde medewerkers van de Romeinse Curie, het centrale bestuursorgaan van de rooms-katholieke kerk. Naast zijn ‘beste wensen’ hield hij de heren van de Curie een spiegel voor en maande hij hen dringend aan tot een gewetensonderzoek. Hij nodigde hen uit verder te kijken dan de symptomen en ziektebeelden van een systeem dat er niet in slaagt zichzelf kritisch te bevragen. Net als andere lichamen kan de Curie ziek worden, stelt Franciscus in zijn toespraak1, en hij noemde vijftien ziekten die hij bij de Curie vaststelt.
Dat inspireert ons tot een gelijkaardige oefening. Welke zijn de ‘ziektes’ die in grote delen van onze maatschappij aan het licht komen wanneer we geconfronteerd worden met een bedreigende crisissituatie? De commentaren en analyses die naar aanleiding van de abjecte moordpartij bij Charlie Hebdo, bij politici en mainstream media te beluisteren vielen, bieden ons een goede gelegenheid om een aantal van onze eigen blinde vlekken te exploreren.

Grootheidswaanzin

Zou het kunnen dat onze samenleving lijdt aan grootheidswaanzin? Hoe vaak wordt de laatste tijd niet geschermd met ‘onze waarden’, met onze ‘verlichting’ en zijn ‘vrijheid, elijkheid, broederlijkheid’ (Liberté, égalité, fraternité)? ‘Vrijheid’ rolt het meest over de tong, met ‘gelijkheid’ is dat al minder het geval, en van ‘fraternité’ is al helemaal geen sprake meer. 

De vrijzinnige Nederlandse wetenschapper Maarten van den Heuvel zei het zo: “Onze maatschappij … wordt gedomineerd door één waarde: vrijheid, en ik denk dat die te schamel is om een maatschappij op te bouwen. Vrijheid, gelijkheid en broederschap zijn de waarden waarop onze westerse democratieën zijn gebouwd. Wat ik me afvraag, is in hoeverre die waarden nog een rol spelen. Ik denk dat er geen vrijheid kan bestaan zonder gelijkheid en broederschap. Maar dat zijn we een beetje vergeten: vrijheid wordt gekoppeld aan een puur economische kijk op de wereld. Economen claimen dat hun wetenschap waardenneutraal is, maar we weten intussen allemaal dat dit nonsens is…”2 

Geculturaliseerd

De waarde die na de aanslagen in Parijs op het hoogste schavotje stond, is ‘het recht op vrije meningsuiting’. Tot en met het recht om te beledigen. Op basis daarvan riep president Hollande de Fransen tot eenheid op. Met meer dan drie miljoen stapten ze op in de lanen van Parijs. Met dubieuze figuren op de eerste rijen. Het potlood werd geheven als wapen voor bevrijding. Dat is mooi, als men maar niet vergeet dat schrijfgerief vaker als wapen van heerschappij functioneert. 
Zo komt men terecht in een ‘wij’-‘zij’-verhaal. ‘Wij’ dat zijn de verlichte democraten en ‘zij ’ de achterlijke moslimterroristen. De oorzaak van die ‘achterlijkheid’ wordt immers in hun cultuur en hun godsdienst gezocht. Islam, jihad, terrorisme worden in één adem genoemd. Het ‘probleem’ wordt geculturaliseerd, oorzaken van sociologische, economische en politieke aard worden zelden vermeld. Sterker nog, de link tussen beide is taboe. Minister van Binnenlands Bestuur, Liesbeth Homans, benadrukt meermaals dat ze het ‘niet pikt dat het debat rond radicalisering vermengd wordt met het debat rond racisme en discriminatie’.3
Deze beeldvorming straalt af op de hele moslimbevolking. ‘We’ aanvaarden ‘ze’ – met enig wantrouwen – maar ze moeten zich aanpassen aan ‘onze’ superieure waarden en normen. Dat is het ‘assimilatiemodel’ – niet te verwarren met het ‘integratiemodel’ waar we zogenaamd naar streven. Ondertussen is onze samenleving superdivers geworden. Het wordt hoog tijd om, op voet van gelijkheid, het debat over waarden en normen aan te gaan. We zullen moeten leren ons in het standpunt van de andere in te leven. Dat is moeilijk, we beseffen amper hoe diep eurocentrisme en kolonialisme ‘ons’ hebben getekend.

Alzheimer

Zou het kunnen dat we ook lijden aan de ziekte van historische alzheimer’: een schrijnend gebrek aan historisch perspectief en een selectief lezen van de geschiedenis? Geheugenverlies over de barbaarsheid van de eigen geschiedenis. We weten vrijwel niets af van wat de islam ons in haar glorieperiode geschonken heeft en vergeten telkens opnieuw wat moslims dagelijks aan onze samenleving bijdragen. En bij de mainstreamanalyse en commentaren van onze media wordt zedig gezwegen over het geweldadige imperialisme van het Westen: kolonisatie, kunstmatige landsgrenzen, militaire ingrepen, blijvende vernedering van de Palestijnen door de Israëlische staat die door Westen gesteund wordt.

Tunnelzicht

We lijken ook wat last te hebben van koker- of tunnelzicht. Het omliggende gezichtsveld wordt niet meer waargenomen, terwijl de gezichtsscherpte in het centrale veld niet afneemt. Bredere verbanden, factoren van economische, sociologische en politieke aard verdwijnen in de mist, de blik wordt gefocust op cultuur en religie. Een gevaarlijke aandoening die, als ze niet accuraat behandeld wordt, kan leiden tot volledige blindheid. De gebeurtenissen van de laatste weken en de ‘terreurdreiging’ hebben de druk op onze samenleving verhoogd. Bij beleidsmensen leidt dat weleens tot paniekreacties, en tot terugschroeven van bepaalde hooggeprezen democratische rechten omwille van de veiligheid. Wordt er al eens stilgestaan bij de vraag waarom België in Europa proportioneel het hoogste aantal jongeren telt die naar Syrië getrokken zijn (m.n. 400)4. Dat is trouwens ook het geval met het cijfer zelfdodingen.

Primatoloog Frans de Waal stelt vast dat samenlevingen waarin de ‘wederzijdse afhankelijkheid’ groot is, gekenmerkt worden door snelle en accurate conflictoplossing5. Dat is logisch: hoe meer je de ander nodig hebt om je voortbestaan te verzekeren, hoe meer belang ieder er bij heeft om naar aanvaardbare compromissen te streven in het samenwerken en leven. En om tot zulke compromissen te komen, is het noodzakelijk om zich te kunnen inleven in het perspectief van de ander. Wanneer jongeren met een migratie- en/of moslimachtergrond daarentegen voortdurend de boodschap krijgen dat ze tweederangsburgers zijn, dat ze er niet bijhoren, onze samenleving niets te bieden hebben, en dat hun normen en waarden en overtuigingen verwerpelijk zijn, dan is het niet verwonderlijk dat zo’n samenleving onoplosbare conflicten installeert en zelfs (gewelddadig) deloyaal gedrag bij delen van de uitgesloten groep uitlokt.

Afstotingsverschijnselen

Zou het kunnen dat onze samenleving lijdt aan gevaarlijke afstotingsverschijnselen, zoals die vaak optreden na een orgaantransplantatie?
Vlaanderen is nog steeds niet in het reine gekomen met de migratie en met groepen met een migratiegeschiedenis of ‘vreemde’ identiteiten. Heel wat uitsluitingsmechanismen ten aanzien van groepen mensen blijven bestaan. We gaan nog steeds uit van onze eis tot assimilatie, waarbij we van ‘vreemden’ eisen dat ze zich onverkort aanpassen aan ‘onze’ cultuur en ‘onze’ waarden? Ook al zijn ‘we’ niet in staat om tot een consensus te komen over wat nu die vermeende gemeenschappelijkheid precies is.

En zou het kunnen dat onze samenleving lijdt aan existentiële schizofrenie?
Meten met twee maten en twee gewichten als het bijvoorbeeld gaat over wat door ons als ‘terrorisme’ wordt benoemd.
We hebben de mond vol over respect, maar hoe beleven we dat binnen onze divers geworden samenleving?
Terrorisme wordt veroordeeld als het van de ‘andere’ kant komt. Als het komt van de eigen kant, dan wordt het bijvoorbeeld zelfverdediging genoemd. Of ‘noodzakelijk om onze Westerse democratie te beschermen’.
Slachtoffers vallen er alleen aan ‘onze’ kant, als het moslims zijn is het ‘collateral damage’.

Maatschappelijke dyslexie

Hoe dramatisch is het gesteld met onze maatschappelijke dyslexie? Het debat loopt vast in een onhygiënisch taalgebruik en creëert algehele verwarring. Zo wordt het positieve woord ‘radicaal’ negatief geladen. ‘Radicaal’ komt van het Latijnse woord ‘radix’ dat ‘wortel’ betekent. Radicaal zijn, betekent naar de wortel gaan en vanuit die wortel handelen. ‘Radicaliseren’ in een ideologie wil eigenlijk zeggen zijn levenbeschouwing of politieke overtuiging grondiger gaan beleven en verdiepen. ‘Radicaliseren’ wordt nu echter systematisch geassocieerd met islam en terreur. Waarmee impliciet gesuggereerd wordt dat de grond, de kern van islam gewelddadig is.
Als we onze democratie ‘radicaal’ willen verdedigen, moeten we hierrond consequent en zorgvuldig blijven denken en handelen: dan moeten we ook aanvaarden dat mensen het recht hebben om er een (zelfs ultra-orthodoxe) levensbeschouwing of fanatieke politieke overtuiging op na te houden – zolang ze die ideologie niet gewelddadig aan anderen gaan opleggen of de democratische rechten van andersdenkenden ontnemen. Je kan onmogelijk het recht op vrije meningsuiting verdedigen en tegelijk elke ideologie die van de eigen overtuiging afwijkt met ‘terrorisme’ gaan gelijkschakelen.
Dat brengt ons ook bij de vraag hoe ‘democratisch’ of net ‘terroristisch’ de aard van onze democratie is, welk geweld wij al dan niet als legitiem beschouwen. Ga maar eens aan de lokale bevolking in Jemen, Pakistan, Afghanistan, Somalië waar Amerikaanse drones burgerslachtoffers maken6, vragen wie zij als terroristen zien.

Tourette

Het lijkt wel of onze samenleving lijdt aan het maatschappelijke syndroom van Gilles de La Tourette: we lijken in de ban van een onbedwingbare drang om minderheden of kwetsbare groepen te schofferen, als ware het onze democratische plicht. Moslims zijn maar één van de groepen waarop we ons uitleven. Ook mensen-die-in-armoede-leven mogen publiek door ministers beledigd worden als klaplopers die niets anders te doen hebben dan met hun kinderen op café rond te hangen. Werklozen, asielzoekers… Ieder die ons herinnert aan de feilbaarheid van onze ‘democratie’, krijgt lik op stuk. Ook daarbij wordt het recht op vrije meningsuiting ingeroepen. Dat het juridisch toegestaan is om een ander belachelijk te maken, is duidelijk. Het màg. Of het verkieselijk is om permanent en systematisch gebruik te maken van dit ‘recht’ ten aanzien van specifieke bevolkingsgroepen, lijkt ons een interessantere vraag. Het gaat er maar om wat je doel is: welke soort samenleving je wil nastreven. Als we ontdekken dat onze kinderen moegetergd wegkwijnen omdat ze op school dag na dag door een aantal bullebakken worden aangepakt, gaan we dan antwoorden: “Tja. Recht op vrije meningsuiting. Da’s nu eenmaal democratie”? Als werknemers zich van het leven beroven omdat ze het systematische gepest op de werkvloer niet langer dragen kunnen, gaan we dan zwaaien met het democratische recht om te beledigen? Is dat het soort ‘beschaving’ waarvoor wij te allen prijze willen vechten?

Achtervolgingswanen

Zou het misschien kunnen dat onze samenleving lijdt aan achtervolgingswanen?
Waarom de militarisering van de veiligheid? Dit alles leidt tot een repressieve aanpak, die kan leiden tot – en dat is een grote paradox – sluipende of zelfs brutale afbraak van democratische rechten.
Dit is te zien aan de invulling van de genomen (gemilitariseerde) veiligheidsmaatregelen, waarbij wel de joodse gemeenschap en joodse gebouwen worden beschermd en niet moskeeën. Dit is op zijn minst uiterst merkwaardig, aangezien in de twee weken volgend op de aanslag op Charlie Hebdo maar liefst 128 islamofobe aanvallen op moslims en islamitische gebedsplaatsen in Frankrijk (behalve de Parijse regio) geregistreerd werden. Daarvan waren er 33 gericht tegen moskeeën en bleef het blijkbaar niet enkel bij beledigingen en bedreigingen, maar werden er ook granaten en geweervuur ingezet. Daarmee staat de teller voor 2015 nu reeds gelijk aan het aantal dat voor heel 2014 werd opgetekend.7 Wie er tot ons ‘wij’ behoort en dus verdedigd moet worden, en wie ‘ons’ bedreigt, komt op deze manier wel erg duidelijk in beeld. En aangezien elke burger in ons land die ook moslim is, nu als potentiële terrorist beschouwd kan worden, vraagt dit om draconische veiligheidsmaatregelen.

Borderline

Lijdt onze samenleving aan een borderlinestoornis? We vertonen er nogal wat symptomen van: provocerend gedrag waarmee we onze eigen onzekerheden trachten te overschreeuwen, een sterke neiging tot extreme vooroordelen, slechte impulsbeheersing, in stresssituaties dreigen we alle voeling met tijd en realiteit te verliezen…

Is er een dokter in de zaal?

1 La Curia Romano e il Corpo di Cristo: www.press.vatican.va/content/salastampa/fr/bollettino/pubblico/2014/12/22/0979/
2
Knack, 4 juni 2014.
3 zie o.m. interview met haar in
Knack, 25/01/2015.
4 http://www.kifkif.be/actua/aantal-en-moslims-in-belgie-per-gemeente-en-aantal-syriestrijders
5 Frans de Waal:
Een tijd voor empathie. Wat de natuur ons leert over een betere samenleving, Contact, 2009.
6 V
rede, Tijdschrift voor internationale politiek. nr. 424 (nov-dec. 2013). Dossier drones.
7 http://www.demorgen.be/buitenland/op-twee-weken-meer-islamofobe-daden-geregistreerd-in-frankrijk-dan-in-heel-2014-a2192378/

dagelijkse newsletter

take down
the paywall
steun ons nu!