Charlie Hebdo: over waarden en barbarij

U, die zo liberaal bent, zo humaan, u, met uw uiterst verfijnde liefde voor de cultuur, u doet net of u vergeten bent dat u koloniën heeft en dat men moordt in uw naam (Jean-Paul Sartre, 1961)

Daar gaan we weer. In de onmiddellijke nasleep van de verschrikkelijke terroristische aanslag op het tijdschrift Charlie Hebdo worden de grote woorden en tegenstellingen niet geschuwd: 'barbarij tegen beschaving' (om Nicolas Sarkozy te citeren), 'de (achterlijke) Islam tegen onze universele en verlichte waarden', een 'directe aanval op de democratie en het vrije woord'...

Liefst ook met zo weinig mogelijk nuance. Dat is eerder iets voor linkse intellectuele kamerplanten die de echte wereld al lang niet meer verstaan en zich zelfs schuldig maken aan het verdedigen van dit soort barbarij. Zeggen waar het op staat, daar komt het op neer. Het begon deze zomer met de razendsnelle opkomst van Islamic State (IS) en nu met de verspreiding en toenemende dreiging van dit geweld in onze eigen achtertuin. Het zijn monsters die het goede waar wij voor staan verachten en willen vernietigen.

Dit geweld shockeert ons

Het raakt ons emotioneel in ons diepste zijn. Het maakt ons woedend. En terecht. Maar dit geweld heeft ook een ander effect. Hoe verschrikkelijk de aanslag ook was. Hoezeer we dit met zijn allen collectief moeten veroordelen. Er is misschien nog een belangrijkere taak die we op ons moeten nemen. We moeten nu in de eerste plaats naar onszelf kijken.

Of het nu gaat over de aanslag tegen Charlie Hebdo of de gewelddadige beelden van IS uit het Midden-Oosten, ze onthult een blinde vlek in onze eigen zelfverheerlijking. Het legt de ware contradictie bloot tussen onze universele waarden – zoals democratie en vrijheid – en de indirecte of directe gevolgen van ons eigen geweld. Of dachten we nu werkelijk dat fenomenen zoals IS en haar ideologische verwanten in Europa uit de lucht komen vallen?

Ho maar wacht eens even, zullen sommigen nu denken. Daar is er weer zo één die de ‘bredere context’ erbij sleurt om de individuele verantwoordelijkheid van de geweldplegers vrij te pleiten. Uiteraard doe ik dit niet. Maar hun individuele verantwoordelijkheid is voor ons een ideaal voorwendsel om onze eigen verantwoordelijkheid te ontlopen.

Het is de 'andere'

Dankzij de ‘barbaarsheid’ van de moordenaars van woensdag 7 januari en groepen zoals IS moet er niet meer over ons gesproken worden. Alle kritiek op ons eigen systeem, onze eigen maatschappij kunnen we nu weer aan de kant schuiven. Laten we ons focussen op de Ander. Het extremistische geweld wordt gebruikt of aangewend om de Ander te ontmenselijken.

Het maakt niet uit hoe vaak we ook beweren en nuanceren dat er ook ‘gematigde moslims’ bestaan. Het is net de associatie tussen deze twee woorden, 'gematigd' en 'moslim', dat wijst op het feit dat het vandaag nodig is om altijd een verklarend adjectief te plaatsen bij het woord 'moslim', iets wat gewoonlijk veel minder nodig is voor de termen 'Amerikaan', 'Europeaan', 'christen' of 'liberaal'.

Is het dan zo verwonderlijk dat deze vorm van ontmenselijking een effect heeft op hen die zich vereenzelvigen met de Islam, met de Arabische wereld, zelf zonder ook maar de minste sympathie te vertonen voor IS en het fundamentalisme? Zien we dan niet welk mechanismen van dominantie en onderdrukking we hier toepassen?

Kom gerust naar Europa, beste moslim, maar wees dan wel gematigd (lees: pas u aan en word zo als ons! Denk maar aan de befaamde brochure van Geert Bourgeois). Om dan nog maar te zwijgen van de reële discriminatie en vormen van racisme die vele onder hen dagdagelijks ondervinden in onze maatschappij.

Geschiedenis en context is wel belangrijk

Het laatste wat we nu moeten doen, is onszelf op de borst kloppen en ons verschuilen achter onze mooie waarden. Want wat blijft er nog over van die waarden als we naar het Midden-Oosten kijken en de ravage die daar is aangericht sinds de inval in Irak in 2003? Of zelfs al veel vroeger.

Vanaf het begin van de dekolonisering in de jaren 50’ en ’60 hebben onze regeringen getracht de politiek daar naar hun hand te zetten, vanaf de coup tegen verkozen eerste minister van Iran Mossadegh in 1953 met de hulp van de CIA en de Britse geheime dienst tot aan de substantiële steun voor autoritaire leiders zoals Mubarak in Egypte en Ben Ali in Tunesië aan de vooravond van de Arabische lente. Met alle gevolgen van dien.

Het geweld dat gewone mensen, gewone burgers zoals wij, dagelijks moesten ondergaan werd door het Westen flagrant genegeerd. Nochtans snakten ook zij naar ‘onze’ idealen. Wat blijft er nog over van onze idealen zoals democratie en vrijheid, als we naar het Midden-Oosten gaan (of gelijk welke andere regio die door ons is gekoloniseerd) en daar vragen aan de gemiddelde burger wat hij denkt van deze mooie Westerse verwezenlijkingen?

Ja maar...

Het is al te gemakkelijk om te zeggen: ja maar… Daar heb ik niets mee te maken! Ik leef hier in Europa, niet in het Midden-Oosten. Ik keurde de inval in Irak af. Ik was geen liefhebber van Bush noch van Blair. Meer nog, de verlichte denkers en liberalen van vandaag die zeer graag uitpakken met hun universele idealen zouden verontwaardigd zijn (zelfs beledigd!) als men hen zomaar zou associëren met de wandaden van de regering Bush of Blair.

Maar o wee als de ‘gematigde moslim’ zich niet snel uitdrukkelijk distantieert van de wandaden van deze extremisten! Oké, maar dan nog… Wat heeft onze politiek in het Midden-Oosten te maken met de aanslag op Charlie Hebdo? Is deze link niet wat te ver gezocht?

De ironie van ons 'globaal' wereldbeeld

Dit is de ware ironie van ons beeld van de globalisering. Als het gaat over internationale handel, de mobiliteit van goederen en kapitaal, de wereld van de virtuele communicatie, enz. dan kunnen we niet genoeg benadrukken dat we vandaag in een global village leven. Maar als het gaat over armoede, uitbuiting, onderdrukking, enz. dan is dit altijd iets lokaal. Van global village is dan er opeens geen sprake.

Nochtans heeft elke medaille een keerzijde. Onze belangen worden – vaak met geweld – verdedigd in hun landen, onze wagens rijden op hun olie, ons voedsel wordt geproduceerd op hun velden, onze kleren worden gemaakt in sweatshops die het product zijn van een bepaalde vorm van globalisering, waarvan het geweld in het Midden-Oosten slechts één uitbarsting is, slechts één reactie.

En er zullen er nog veel volgen. Wij, die zo liberaal zijn en zo humanistisch, vergeten te vaak dat er bommen werden gedropt op hun huizen, drones over hun hoofden vlogen, dat hun kinderen werden vermoord in onze naam, in naam van onze waarden en idealen. Kunnen we ons dan zomaar distantiëren van een fenomeen als IS en besluiten: daar hebben wij niets mee te maken, dat is de barbaarsheid van een ander? Kunnen we er ons dan zomaar vanaf maken met het besluit dat de moordenaars van de aanslag op Charlie Hebdo monsters waren die ver af staan van alles waar wij voor staan? Het gevolg van pure waanzin en achterlijkheid?

Het probleem met dit monsterbeeld is dat het de politieke processen achter deze “monsters” negeert en onzichtbaar maakt. Zijn het geen monsters die wij zelf mee hebben gecreëerd? Of zijn we vergeten dat zolang de moedjahedien tegen de Sovjets vochten in Afghanistan het perfect aanvaardbaar was om ze te steunen, zowel militair als financieel? Bovendien, als we werkelijk beweren in een democratische samenleving te leven, kunnen we ons dan nog verstoppen achter onze leiders, ‘onze vertegenwoordigers’, hun buitenlandse politiek, en zeggen: dat heb ik niet gewild?

Het is absoluut cruciaal om ons te realiseren dat deze gewelddadige uitbarstingen niet zozeer het gevolg zijn van een blind afwijzen van onze idealen. Dit is een te simplistische verklaring. Het is eerder een gevolg van de contradictie tussen onze zogenaamde idealen en de realiteit van onze politiek. En vaak komen politici hier zelfs openlijk voor uit, zonder zelf het probleem te zien.

'De vijand'

Om een voorbeeld te geven. Het recente kerstnummer van de De Groene Amsterdammer werd gewijd aan het nu zeer toepasselijke thema ‘De vijand’. Eén interessant en veelzeggend artikel was een interview over de liberale idealen met Han ten Broeke van de Nederlandse VVD (de ideologische verwanten van de VLD). Volgens ten Broeke is IS onze absolute vijand en hij verdedigde dan ook de militaire missie in Irak en Syrië.

“Isis valt onze waarden aan. Als we zouden wegkijken, stralen wij maar één boodschap uit: onze beschaving is ons niks waard”. Opvallend genoeg had hij het in datzelfde interview ook over de zogeheten frenemies (friend-enemy/vriend-vijand) van het Westen, zoals het Egypte van Abdul Fatah al-Sisi.

“In Cairo heeft de Tahrir-generatie al weer plaats moeten maken voor het generaalsregime”, zo erkende hij. “Toch zet het land kleine stapjes vooruit. We moeten ons realiseren dat dat soort landen niet weggaan. Bovendien zijn ze cruciaal voor de stabiliteit in de regio. En dus ook voor ons”.

Tot daar dus wat betreft onze universele waarden. Deze gelden blijkbaar alleen voor onze eigen burgers (wel op voorwaarde dat die laatste werk heeft of vlijtig op zoek gaat, liefst zo weinig mogelijk staakt of protesteert en, als hij een andere huidskleur of godsdienst heeft, zich aanpast).

Generaal al-Sisi is ondertussen ook al plechtig ontvangen op het Elysée bij president Hollande. Sinds de val van Mubarak zijn er meer mensen opgepakt onder het bewind van de militairen dan in de dertig jaar ervoor. Bij de machtsovername van Al-Sisi in de zomer van 2013 is Egypte opnieuw terechtgekomen in een schrikbewind waarin elke vorm van oppositie gewelddadig de kop wordt ingedrukt. En de moslimbroeders nog het meest van al. Over welke kleine stapjes vooruit heeft Ten Broeke het hier eigenlijk?

Maar we moeten die contradictie tussen idealen en de realiteit, tussen discours en beleid, zelfs niet zo ver gaan zoeken. Westerse regeringsleiders hebben vandaag de mond vol over vrijheid en democratie. Maar wat betekent dit nog in de praktijk?

Europa en Amerika zijn de zogenaamde verlichte schoolvoorbeelden van de democratie, zolang de Grieken maar niet op de verkeerde partij stemmen, zolang Afro-Amerikanen zich maar blijven neerleggen bij de discriminatie, het voortdurende racisme en het geweld van de ordediensten, zolang de Spanjaarden hun mond houden en vooral niet op straat komen [1], zolang we maar blijven geloven dat er geen alternatief is, enz.

Met andere woorden, zolang we akkoord gaan met wat de Eurocraten en de corporate lobby boven ons hoofd beslissen, dan mogen we onszelf 'democraten' noemen.

Wat nu?

Dat het geweld en de moordpartij gericht tegen Charlie Hebdo slechts het begin is, valt zeker te vrezen. Dat een kleine maar zeer gevaarlijke groep extremisten een onmiddellijke dreiging vormt voor iedereen is nu nogmaals bewezen. Maar met stoere taal over militarisering en een neokoloniaal discours over beschaving versus barbarij gaan we het probleem zeker niet oplossen.

Deze losgeslagen extremisten zijn een product van een losgeslagen wereld die met enorme problemen en uitdagingen kampt (om nog maar te zwijgen van het klimaat).

Nu is het moment om op zoek te gaan naar alternatieven, naar radicaal andere politieke modellen, zodat we niet meer die demonen creëren die we pretenderen enkel te bestrijden. Ons verschuilen, met onze kop in het zand, achter ‘onze’ mooie waarden en blind te blijven voor de contradicties ervan, zowel bij ons als in de rest van de wereld, maakt het probleem alleen maar erger.

Koenraad Bogaert is postdoctoraal onderzoeker bij de vakgroep Conflict- en Ontwikkelingsstudies (UGent) en lid van de onderzoeksgroep Middle East and North Africa Research Group (MENARG)

[1] In Spanje zal naar alle waarschijnlijkheid een extreem disproportionele en autoritaire antibetogingswet worden goedgekeurd door de Partido Popular. Ordediensten mogen exuberante boetes opleggen op basis van hun eigen subjectieve oordeel en interpretatie. Juridisch zijn demonstranten hier niet tegen beschermd. Zo kan betogen in de buurt van het parlement zonder toelating je een boete opleveren van 600 000 euro. Je denkt dus best twee keer na alvorens op straat te komen in het Spanje van de toekomst.