'Bevolkingsgroepen komen tegenover elkaar te staan'

Socioloog Jan Vranken, emeritus gewoon hoogleraar van de Universiteit van Antwerpen en oprichter van het Onderzoekscentrum OASeS (Centrum Ongelijkheid, Armoede, Sociale uitsluiting en de Stad), kent als weinig anderen concrete situaties en cijfers. Leef je in België onder de Europese armoedegrens, dan heb je als gezin – bestaande uit twee volwassenen en twee kinderen – een inkomen lager dan 2106 euro netto per maand. En als alleenstaande moet je rondkomen van een inkomen lager dan 1003 euro netto per maand. 

Vranken is niet mals over de gevolgen van het nieuwe federale regeerakkoord voor mensen die in armoede leven. “Wat hier meespeelt – sowieso op Vlaams niveau, misschien iets minder op federaal niveau – is dat de samenleving wordt opgedeeld in goeden en slechten; zij die werken en zij die van een uitkering leven. Het idee ‘wij werken en betalen en jullie profiteren’, is steeds meer aanwezig onder de bevolking."

Bange vermoedens

"De neiging bestaat om geen gebruik te maken van feiten en kennis, maar individuele gevallen te veralgemenen en te stigmatiseren, zoals mensen die een sociale woning betrekken te bestempelen als profiteurs.”  

Nagenoeg alle partijen beloofden voor de verkiezingen een verhoging van de laagste uitkeringen tot de Europese armoedegrens. Wordt deze belofte met dit regeerakkoord waargemaakt? 
“De federale regering heeft het voornemen om alle lage sociale uitkeringen, zoals pensioenen en leefloon, op te trekken tot het niveau van de Europese armoedegrens. Dit is een heel mooi voornemen, maar hoe gaan ze dit gat dichten? Als ze het leefloon optrekken maar alle andere voordelen, zoals korting op openbaar vervoer, schoolgeld en lagere lidgelden voor verenigingen afschaffen, dan is het een vestzak-broekzak-operatie. Dan lijkt het een serieuze maatregel maar kost het de overheid niks, en levert het uiteindelijk voor de betrokkenen niets op.” 

In 2010 beloofde de federale regering om 380.000 mensen voor 2020 uit de armoede te halen. Gaat dat lukken met dit akkoord?
“Nee, het aantal mensen dat in armoede leeft, is juist toegenomen. En de verwachting is dat door de doorgevoerde besparingen dit aantal verder zal groeien. Een vermindering van mensen in armoede is alleen mogelijk bij een beleid dat de consumptie stimuleert en inkomstenverhogend gericht is.” 

Welke maatregelen uit het regeerakkoord hebben een grote impact op de mensen die leven in armoede?
“Het nieuwe regeerakkoord bevat enkele elementen die bange vermoedens oproepen; formuleringen die je alleen met veel goede wil positief kan interpreteren. De vraag is wie interpreteert die? Gegeven de samenstelling van de regering houd ik mijn hart vast. De mensen die deze taak op zich nemen, lijken mij geen mensen die oprecht bekommerd zijn om mensen die in armoede leven. Aan hen gaat de interpretatie, vrees ik, uiteindelijk niet ten goede komen."
"Een positieve ontwikkeling is de stijging van de aanpassing van de welvaartsenveloppe voor sociale uitkeringen van 60 procent naar 100 procent aan de welvaartsstijging. Alleen vermoed ik dat de burgers niet direct zullen ervaren dat hun inkomen de welvaartsstijging beter volgt dan voorheen."

Gemeenschapswerk 

"Andere maatregelen zijn ingrijpender. Mensen die hun baan verliezen, worden verplicht om binnen een maand zich aan te melden voor de werkloosheidsuitkering. Anders verliezen ze het recht om deze te ontvangen. Dit is een heel gevaarlijke maatregel voor mensen aan de onderkant van de samenleving. Lager geschoolde mensen die tijdelijke jobs hebben, zijn onvoldoende alert en verliezen daardoor het recht op een uitkering."
"De meest vergaande verandering is dat werklozen twee halve dagen gemeenschapswerk moeten doen. Je kunt onderscheid maken tussen emanciperende activering, waarbij mensen worden geholpen op weg naar de arbeidsmarkt, en disciplinerende activering, waarbij mensen die werkloos zijn bij wijze van spreken gestraft worden. Deze maatregel is een goed voorbeeld van het laatste."
"De bedoeling is dat mensen die hun baan verliezen een band behouden met werk en de arbeidsmarkt. Maar de vraag is of dat gebeurt als je twee dagen per week gemeenschapswerk doet, dat vaak uit losse klusjes bestaat. Afgezien van het feit dat volwaardige jobs misschien verdwijnen doordat gemeenschapswerkers deze kunnen opvangen, is het een slag in het gezicht van de vrijwilligers, die ineens moeten concurreren met gemeenschapswerkers.”

Wat zijn de gevolgen van deze maatregelen?
“Een van de gevaren is dat de grens tussen sociale zekerheid en sociale bijstand vager wordt. Je hebt recht op sociale zekerheid omdat je er zelf met je inkomen aan hebt bijgedragen. Sociale bijstand krijg je, maar wel pas als je te weinig inkomsten hebt om aan die armoedegrens te geraken. Maar met dit regeerakkoord zullen mensen sneller in de laagste sociale uitkeringen terechtkomen. Bij een huishouden met tweeverdieners heb je pas recht op een sociale uitkering als je met je gezamenlijke inkomen onder de armoedegrens zit. Terwijl je er allebei van je persoonlijke inkomen voor hebt betaald, je hebt er persoonlijk recht op."  

Stigmatiseren

"Het basisprincipe van onze beschaving is dat er sociale grondrechten bestaan. Een ervan is dat je recht hebt op een menswaardig inkomen. Ook als je daar niks tegenover kunt stellen. De nieuwe federale regering stapt van dit uitgangspunt af. Wil je het recht hebben op een bestaan, dan moet je er ook wat voor doen. Maar hebben de mensen die in de bijstand leven al niet veel gedaan in ruil voor hun uitkering? Een doorsnee inwoner krijgt kinderbijslag, geboortepremies, sociale uitkeringen, schoolgeld. De mensen in de bijstand hebben weinig toegang gekregen tot deze belangrijke voordelen." 
"Daarbij hebben deze maatregelen betrekking op het directe armoedebeleid, ze zijn duidelijk gericht op mensen in armoede. Maar er zijn ook een hele reeks maatregelen, zoals het fiscaal en juridisch beleid, die indirect een impact hebben op de armoede. Neem het bestrijden van fraude. In het regeerakkoord ligt nu een grotere focus op het bestrijden van de relatief beperkte fraude in sociale uitkeringen terwijl de enorme belastingfraude buiten schot blijft. Zo vergroot je de kloof tussen arm en rijk.” 

Wie wordt het hardst getroffen?
“Dat is nog moeilijk te bepalen, de regering heeft nog geen concrete cijfers voorgelegd. Ongetwijfeld zijn er mensen die zwaar worden getroffen, zoals de langdurig werklozen en de jongeren. Afgestudeerden, bijvoorbeeld, krijgen een premie totdat ze op de arbeidsmarkt komen. Doordat deze nu is gehalveerd, zijn zij gedwongen om thuis te blijven als ze geen job vinden. Daarnaast vrees ik dat alleenstaande ouders zwaar getroffen worden door het feit dat kinderopvang serieus beperkt wordt, wat een job aanvaarden en terug intreden op de arbeidsmarkt voor hen bemoeilijkt.” 

U bent zeer kritisch geweest over het beleid van de Antwerpse coalitie. Ziet u gelijkenissen met wat nu in Vlaanderen en federaal in België gebeurt?
“Jazeker. Het idee ‘voor wat hoort wat’ is overal sterk in opkomst. Ook het stigmatiseren van mensen die gebruikmaken van sociale uitkeringen zie ik in ieder beleid terug. Hierdoor komen bevolkingsgroepen tegenover elkaar te staan."

Dikke bult

"Langzaam wordt het middenveld afgebouwd om te doen alsof de samenleving enkel bestaat uit de overheid die bestraffend optreedt en de burger die cliënt wordt. Dat noem ik dus disciplinerend in plaats van emanciperend. Het uitroeien van armoede is een vrij utopisch doel, maar het bestrijden en verminderen van armoede moet worden gestimuleerd, zodat de mensen niet de rest van hun leven erin blijven hangen en ook hun kinderen niet automatisch in armoede blijven," zegt Jan Vranken.

"Beleid kan ervoor zorgen dat de positie van mensen die in armoede leven, niet hun kans op maatschappelijke participatie vermindert. Dat er niet op hen wordt neergekeken en dat het vooral niet gezien wordt als iets wat hun eigen fout is. Het eigen-schuld-dikke-bult-syndroom, daar kan iets aan gedaan worden. Zodat er respectvol wordt omgegaan met mensen die in armoede leven.”