Twee weken geleden,
op dinsdagavond, kon ik dankzij mijn digitale televisie de reportage Ai Weiwei:
Never Sorry bekijken, een documentaire over de Chinese kunstenaar die Canvas
een tijdje geleden uitzond. De film toonde niet alleen een beklijvend beeld van
een afwisselend robuuste, dan weer kwetsbare man, maar vooral van een kunstenaar
die zijn rol in de maatschappij helemaal vervult. Je kreeg een duidelijk beeld
van de respectloze manier waarop de Chinese overheid nog steeds iedere vorm van
kritisch denken verafschuwt en – soms letterlijk – met harde hand breekt of
zelfs vermorzelt. Een ruwe, onbehouwen overheid die er bij momenten in slaagt
om een krachtig mens als Ai Weiwei heel diep te raken. Zijn kunst en de
maatschappelijke boodschap ervan blijven echter overeind.  

Teleurgesteld

Wat een teleurstelling
toen ik, net na die opgenomen reportage, bij Borremans terecht kwam in Reyers
Laat. Er is veel te doen geweest – en nog steeds – rond zijn keuze om de
tentoonstelling As sweet as it gets, na de passage bij ons in de Bozar, gewoon
te verhuizen naar Tel Aviv in Israël. Marijke Pinoy, Kristien Hemmerechts en Lieve
Franssen deden in DeWereldMorgen van zaterdag 8 augustus al een stevige oproep
om niet naar Tel Aviv te gaan. Ze hekelden daarbij heel terecht de financiële waarheid
binnen de huidige kunstwereld, en maakten bovendien een interessante
kanttekening met de vraag of Borremans het kritisch gehalte van zijn werk niet
overschat. 

In feite brachten ze een
aantal extra argumenten aan die aansloten bij de algemene oproep tot boycot vanuit
de BDS (Boycot, Sanctions and Divestment) movement. Ook Alain Platel schreef op
9 augustus in De Standaard over Borremans, en hij deed dit heel genuanceerd.
Platel vroeg niet naar een boycot, maar zei ‘ga naar Gaza’. Borremans heeft de
oproep beantwoord, ging naar Gaza… om er een slecht werk te gaan schenken aan
een directeur zonder museum. 

Maatschappelijke rol

In heel de polemiek die
de voorbije twee maanden is ontstaan rond Borremans’ keuze om in Israël te
exposeren, staat natuurlijk één thema centraal: de rol van een (gevierd)
kunstenaar in de maatschappij. En het is correct om een beeldend kunstenaar – en
bij uitbreiding alle kunstenaars – de rol van kritische, denkende geesten te geven
in onze maatschappij. Ik verontschuldig me bij degenen die een uitzondering
vormen, maar van pakweg voetballers of motorcrossers verdragen we heel goed dat
hun voorbeeldfunctie slechts reikt tot aan de grenzen van hun sportdiscipline.
Met wat geluk iets verder: een voetballer legt dan bijvoorbeeld de link naar
gezonde voeding of naar fair play in het dagelijkse leven. Bij kunstenaars is
dat anders: ze schilderen, schrijven, dansen of musiceren niet alleen; ze
leveren ook constant commentaar op de maatschappij waarin ze werken. Ze ontzien
daarbij met wat geluk niets: van de donkerste krochten van onze geest tot de horror
van wereldbranden. Geeft de kunst geen antwoorden, ze hoort in ieder geval de
juiste (lees: moeilijkste) vragen te stellen.  

Borremans weigert die
rol helemaal, hij antwoordt Kathleen Cools dat hij ‘geen recht van spreken’
heeft, dat hij ‘er weinig vanaf weet’, en dat hij in Israël – in
links-progressieve kringen weliswaar – alleen maar tegenstanders van de
nederzettingspolitiek heeft ontmoet. Dat is een zwak verweer voor iemand van wie we toch mogen veronderstellen dat in zijn werk vragen worden gesteld, en die zo
duidelijk deel uitmaakt van onze hedendaagse, verwarrende wereld.  

Inspiratie

Een tip van een
collega-kunstenaar: Michaël, met jouw schilderkunde had er toch wel een stevig
portret met extra laag (letterlijk/figuurlijk) bij gekund? Er zitten in de
Israëlische politiek wel een paar karakteristieke koppen… Ook Thierry Cattoir vroeg
zich in De Tijd al eerder af of Borremans wel de juiste keuze maakt. Hij
eindigt zijn korte column mooi met de bedenking: ‘ik zie Ai Weiwei niet vlug Borremans
vervangen in Tel Aviv…’