Opnieuw drama in boekenland. De cijfers die Boek.be deze maand publiceerde, wijzen erop dat de verkoop van boeken voor het derde jaar op rij is gedaald. In de eerste helft van 2014 daalde het aantal verkochte boeken opnieuw met 6,6%. Voor wat betreft literaire fictie zelfs met bijna 12%. Het zijn nog steeds barre tijden voor boekenwinkels, maar net zo goed voor kranten en tijdschriften. Lezen we niet meer? Worden we dommer? Of is er hier meer aan de hand?

Het onderwerp is de voorbije jaren al menig maal uitgebeend, de
vinger tot vervelens toe op de wonde gelegd. De grote boosdoener, dat
zijn de Nieuwe Technologieën. Internet, smartphones, e-books, sociale
media, apps, tablets en aanverwanten hebben het aanbod waaruit we onze
vrijetijdsbesteding selecteren zodanig uitgebreid dat het lezen van een
met zorg opgestelde en gedrukte tekst stilaan in de verdrukking geraakt.
Maar is dat wel helemaal waar? En vooral: wat kunnen we er dan aan
doen?

Democratisering en verschraling

Het klopt natuurlijk dat nieuwe technologieën het keuzeaanbod sterk
hebben uitgebreid en dat zowel boekenwinkels als kranten en
tijdschriften daaronder te lijden krijgen. Maar tegelijk heeft de
digitale revolutie voor een enorme verrijking gezorgd. Nog nooit
hadden we zoveel kanalen ter beschikking om onszelf te informeren over
de wereld. Nog nooit was de toegang tot zeldzame, moeilijk te vinden of
oude boeken zo gedemocratiseerd als door het digitale aanbod van
vandaag. Nog nooit waren de mogelijkheden zo groot om teksten terug te
vinden, in de vorm van artikels en blogs, die zo nauw bij onze
persoonlijke voorkeur en interesse aansluiten.

Het probleem is echter dat al die mogelijkheden verstopt zitten in
een gigantische zee van bagger die over onze hoofden wordt uitgegoten.
We verdrinken in vrijheid van keuze. Amazon alleen biedt meer dan een
miljoen titels in e-book-versie aan. Hoe vind je in godsnaam daarin die
boeken terug die bij jou passen? Hetzelfde geldt voor nieuwssites, die
als paddenstoelen uit de grond lijken te schieten en voor de myriaden
pennenvruchten uit de blogosfeer. Marketingspecialisten ondernemen
continu pogingen om op basis van je online-profiel hun aanbod op je af
te stemmen, via big data bijvoorbeeld of via gespecialiseerde sites die
zelf niets produceren maar vooral verzamelen en bundelen. Voor de
gebruiker die echt op zoek is naar meerwaarde leveren die strategieën
echter bitter weinig op. Het volstaat om eens naar pakweg de online
aankoopsuggesties te kijken die je op sociale media krijgt. Dat is
gewoon reclame, geen gids door het digitale doolhof.

We verdrinken in vrijheid van keuze.

Een nog veel groter probleem is echter de verschraling die
onlosmakelijk verbonden lijkt met die democratisering. De boekenverkoop
daalt, dus grote uitgeverijen beslissen om minder titels uit te brengen
en zich toe te spitsen op de meest populaire genres. De etalages van
grotere boekenwinkelketens blinken uit in eenheidsworstgehalte. Kranten
snoeien in tijd en mensen, ten koste van onderzoeksjournalistiek en ten
bate van het gebruik van de copy-paste-toetsen. Tijdschriften gaan
massaal op de fles. 

Hoe het geschreven woord te redden?

Van de overheid hoeven we alvast geen heil te verwachten, zoveel is
ondertussen duidelijk. Cultuur rijmt tegenwoordig op te duur. Per
regeerakkoord werd ons duidelijk gemaakt dat vooral wij, samen met de
andere klaplopers en armoezaaiers, de factuur zullen mogen betalen van
het opvrijen der grote bedrijven. Eerst de taart bakken en ze dan in
zijn geheel laten opvreten door de dikste der medeburgers, zo luidt het
devies.

Het zij zo. We zullen de klus dus zelf moeten klaren. Wij met z’n
allen, bedoel ik dan. Het probleem is immers geen louter marktgegeven,
maar wel een beweging op samenlevingsniveau. Democratisering en
verschraling doen zich immers net zo goed voor in de muziek-business, in
de audiovisuele sector, in de kleinhandel, in de economie in zijn
geheel… De samenleving verandert en zowel burgers als ondernemers moeten
beslissen hoe ze daar mee omgaan.

We zullen de klus dus zelf moeten klaren. Wij met z’n allen.

Eerst de burgers. Om te beginnen
zullen we, in het aanzicht van zoveel keuzevrijheid, bewuster moeten
gaan kiezen. Onszelf informeren en een aantal vragen stellen. Weegt het
feit dat we een boek de dag na een muisklik al in huis hebben op tegen
het feit dat datzelfde boek werd ingepakt door migrantenhanden die voor
een hongerloon twaalf uur per dag afgejakkerd worden? Is een copy-paste
van een persbericht van een multinational inwisselbaar met een
nieuwsartikel op basis van onderzoeksjournalistiek? Zijn de ondertoon en
de geest van een tijdschrift, de gezamenlijke invalshoek die achter de
artikels schuilt, geen meerwaarde ten opzichte van een rits losstaande
blogs?

Afval sorteren vinden we normaal, kernenergie doet ons een beetje
huiveren, fijn stof baart ons zorgen en olierampen verontwaardigen ons.
Net zoals er bij heel wat mensen de laatste decennia een ecologisch en
duurzaamheidsbesef is ontstaan, moeten we ook een kwaliteitsreflex
ontwikkelen voor wat betreft het geschreven woord. We moeten kritischer
leren kijken naar wat ons allemaal in tekstvorm onder de neus geschoven
wordt.

Natuurlijk is dat ook niet louter een kwestie van individuele
verantwoordelijkheid. Als het over arbeidsomstandigheden bij online
boekenwinkels gaat, moet de overheid regulerend optreden en burgers
informeren. Als het over onafhankelijke berichtgeving gaat, moeten
journalisten zichzelf en mekaar consequent kritisch bevragen. En
schrijvers, die moeten gewoon goeie boeken blijven schrijven.

Maar ook dat zal niet volstaan. Zelfs als de overheid en de
producenten van het geschreven woord hun werk doen, dreigt wie bewust op
zoek wil gaan naar kwaliteit de weg kwijt te geraken in het labyrint
van bagger waarin we verzeild zijn geraakt. En om daaraan te verhelpen
kunnen ook ondernemers een rol opnemen. Het soort ondernemerschap dan,
dat er geen behoefte aan heeft te lonken naar de centen die nu naar
kinderopvang of onderwijs gaan, maar dat gedreven wordt door talent en
dat de handen uit de mouwen wil steken om werk te maken van het aan de
man en vrouw brengen van meerwaarde. Laten we eens kijken hoe zo’n
ondernemerschap toe te passen op ons drieluik van het geschreven woord:
boeken, kranten en tijdschriften.

Het boek

De onafhankelijke boekhandels zijn nu al een voorbeeld van
vernieuwing. Bijna fijngeknepen tussen grote ketens aan de ene kant en
het e-book aan de andere kant, houden zij moedig stand en proberen in de
veranderde wereld een nieuwe rol op te nemen. Of beter: hun oude rol
opnieuw uit te vinden. De kleine boekhandel profileert zich meer en meer
als de gids bij uitstek op uw zoektocht naar een goed boek. Een boek
ook, dat je elders niet meer vindt. Je kan er terecht voor persoonlijk
advies, want op basis van wat je koopt en het praatje dat je met de
verkoper maakt (en wat die rechtstreeks van alle andere klanten hoort),
kan die na verloop van tijd vrij goed inschatten welke boeken aansluiten
bij jouw smaak. Oneindig veel beter dan een zoekrobot dat ooit zal
kunnen. Die rol van adviseur hebben onafhankelijke boekhandels
natuurlijk altijd vervuld, maar vandaag is daar meer dan ooit vraag
naar, is die meer dan ooit nodig.

In de toekomst zullen zij daar nog verder in moeten gaan. Het is
misschien vloeken in de kerk, maar waarom bijvoorbeeld niet het zo
verketterde e-book omarmen? Voor mij zijn e-books geen echte concurrent
voor een hardcopy. Een boek dat je in je handen kan houden zal altijd
een streepje voor hebben op de vluchtigheid van het digitale. Maar
tegelijk biedt het me wel de mogelijkheid om meer boeken te kopen dan de
grenzen die mijn boekenkast toelaat en om ze makkelijker overal mee
naartoe te nemen. In dat overdadige e-book-aanbod heb ik echter ook een
gids vandoen. Is het een illusie te denken dat we ooit in een kleine
boekenwinkel een soort elektronische (of virtuele) zuil zullen zien
opduiken waar je met je tablet e-books kan downloaden? Naast de echte
boeken weliswaar, zodat je na advies van de verkoper kan beslissen in
welke vorm je het boek in kwestie aanschaft?

De krant

Ook de krantenbusiness zou baat hebben bij wat ondernemende
vernieuwing die het niveau van marketing en besparingen overstijgt.
Journalisten reageren doorgaans heel geprikkeld als je zoiets poneert.
Zij gaan er prat op dat verschraling hoogstens de concurrentie treft,
niet de eigen krant. Dat is ook logisch, aangezien zij meestal met veel
passie en inzet en onder grote druk hun beroep uitoefenen. Maar om aan
de veranderende wereld te weerstaan, zullen zij dringend moeten stoppen
met bekvechten en het wegzetten van de digitale concurrenten (meestal in
de vorm van alternatieve nieuwssites) als onprofessionele knoeiers. Net
zo goed overigens in de andere richting, want dergelijke sites leven
doorgaans net niet op voet van oorlog met de klassieke pers.

It’s time to face the music, jongens: krantenredacties krimpen en
alternatieve nieuwssites zijn bezig aan een
professionaliseringsoefening. Het zou voor beiden interessant kunnen
zijn om veel meer dan vandaag de handen in mekaar te slaan. Wissel
artikels uit, en vooral ook onderwerpen. Probeer terug ruimte te creëren
voor onderzoeksjournalistiek door de vruchten van mekaars werk te
plukken in plaats van te proberen alles op eigen houtje te doen en met
te weinig middelen.

Het tijdschrift

Om ons drieluik van het geschreven woord af te sluiten: net als
kranten en boekenwinkels, zullen ook tijdschriften niet overleven bij
gratie van trendy marketing alleen en zal het ontwikkelen van meer
meerwaarde-ondernemerschap bittere noodzaak zijn.

Die vaststelling is trouwens ook de achtergrond van het ontstaan van
Charlie. Een groep mensen die uit pure frustratie omwille van de
verschraling dan maar zelf iets nieuws uit de grond proberen stampen.
Die heel hard proberen om iets met toegevoegde waarde te creëren, iets
waar er volgens ons een nood aan is.

En dit vanuit de overtuiging dat het tijdschrift, net als het boek en
de krant helemaal niet tot uitsterven gedoemd is. We bewandelen
daarbij, tegendraads als we zijn, de omgekeerde weg: van online naar
hardcopy, van vrijwilligerswerk naar iets dat hopelijk ooit als
levensvatbare niche te bestempelen valt, van aanbod naar vraag. De
recepten en strategieën die we daarvoor zullen moeten uitdenken zijn nog
niet helemaal gerijpt en we hebben nog een weg te bewandelen. Maar
omdat we vastberaden zijn om een steen in de rivier te verleggen, zal u
daar ongetwijfeld in de komende maanden nog veel meer over horen. Het
met zorg geschreven woord is nog lang niet dood! 

Dit stuk uit Charlie stond oorspronkelijk hier.