Dat spirituele avonturen
ook kunnen plaatsvinden in Europese landschappen, bewijst Oliver Assayas
met Clouds of Sils Maria. Tegen de achtergrond van een
adembenemend Zwitsers berglandschap vertelt de Franse maker van
onder meer Les destinées sentimentales, Carlos en Après
Mai een verhaal over een strijd met de dood en de tijd. Een verhaal waarbij
generaties en culturen botsen.

Een verhaal ook dat een
hommage is aan actrices die bij Assayas reflecteren over hun leven, hun
verleden en de zaken die hun carrière en
persoonlijkheid gevormd hebben. Juliette Binoche vertolkt een oudere actrice die
vervangen gaat worden door een jongere actrice (rol van Chloë Grace Moretz)
en die zich met haar assistente (Kristen Stewart) voorbereidt op een
toneelstuk dat cynisch genoeg gaat over de wissel van generaties.

Assayas laat daarbij
culturen en generaties botsen en verstrengelt fictie met realiteit.
Niet toevallig zijn de protagonisten Binoche en Stewart iconen van
respectievelijk arthouse (genre Trois couleurs: bleu) en mainstream cinema (de tienerreeks
Twilight), actrices die groot zijn in respectievelijk Europa en de VS. De
botsing wordt een sensueel spel van aantrekken en afstoten, waarbij de
jongere vrouw het object van de oudere vrouws begeerte wordt. Verlangen en angst gaan hand in hand.

Angst voor de tijd

Alles begint met een
trein die zich door de Zwitserse bergen richting Zurich slingert. Aan
boord bevinden zich twee vrouwen met evenveel mobiele telefoons. Maria Enders (Binoche) en Valentine
(Stewart) zijn hypernerveus en hyperactief.

De eerste is een bekende
actrice die zowel in Europese arthousefilms als in Amerikaanse
blockbusters speelt. De tweede is haar toegewijde persoonlijke
assistente. Beiden zijn op weg naar een hommage aan Wilhelm Melchior,
een regisseur die lang geleden de doorbraak van de actrice
bewerkstelligde met een markante rol in zijn toneelstuk Maloja
Snake. Melchior sterft en na wat
twijfel accepteert Maria een rol in de heropvoering van dit tragisch
theaterstuk. Maar (tegen haar zin) dan wel een andere rol: van oudere
vrouw die gemanipuleerd wordt door een perverse jonge would-be
actrice in die liever zelfmoord pleegt dan haar liefdesgevoelens te
moeten opgeven.

Om zich voor te bereiden
trekt Maria zich samen met Valentine terug in het vlak bij
Sankt-Moritz gelegen Sils-Maria, ver weg van de beschaving in een chalet (de plaats waar
Melchior zijn laatste dagen doorbracht) dat uitkijkt op de berg die
zijn naam verleende aan het stuk. Die berg, de Maloja, en het
natuurfenomeen dat bij een verandering van weer ontstaat in het microklimaat van de onderliggende
dalen (bewegende wolken die omwille van hun slingerende slangvorm
‘Maloja Snake’ worden genoemd) zullen hen niet onbewogen laten.

De repetities in het gebouw en in de natuur zorgen voor
twijfel terwijl de geest van tegenspeelster Jo-Ann Ellis (Moretz), een
actiefilmactrice annex mediafiguur, rondspookt en verwarring creëert die leidt tot angst voor de tijd.

Illusie en spektakel

Clouds of Sils Maria
gaat net als The Band Wagon (Vincente Minnelli), Sunset
Boulevard (Billy Wilder), All about Eve (Joseph
Manckiewicz) en Le Dernier Métro (François Truffaut) over de
creatieve en destructieve krachten die spelen bij het creëren van
spektakel. Over illusie, roem, afgunst, vergankelijkheid en mysterie. Over acteren en leven.

Olivier Assayas, die zelf complexloos arthouse
films (L’heure d’été, Clean, Après Mai) afwisselt met
genrefilms (Demonlover, Boarding Gate, Carlos) en zowat een buitenbeentje in de Franse cinema is, maakte met
Clouds of Sils Maria een heerlijk hybride film die zowel
klassiek als modern oogt.

De
voormalige criticus schreef dit verhaal van rivaliteit en botsende
creatieve passies op maat van zijn hoofdactrice. In een gesprek met de filmkrant stelt Assayas:  “op
heel jonge leeftijd schreef ik samen met André Techiné Rendez-vous
(1985), een film over theater waarmee Juliette Binoche doorbrak en
die mij op weg zette naar een eerste film, Rendez-vous was dus voor ons beiden belangrijk en ging over
theater.”

“Een mogelijke
samenwerking voor Les Destinées sentimentales (2000)
lukte niet en pas bij L’heure d’été (2008) vonden we
elkaar terug. Maar daar was Juliette slechts een onderdeel van het
collectief en ze bleef aandringen om nog eens samen “een echte
film”, een waar zij centraal staat, te maken. Ik vond dat ze gelijk
had, er ontbrak een film in onze filmografie. Thema’s zoals het
verleden en de manier waarop de tijd zijn impact heeft gehad boden me
een vertrekpunt”.

De link met theater en
film was er meteen. “Het interesseerde me niet om voor Juliette een
personage te bedenken waarmee ze enkel de leeftijd gemeen zou
hebben,” zegt Assayas, “ik wou gebruikmaken van wat ik kende, de
mens Juliette Binoche en het feit dat ze een actrice is”.

Het is niet de eerste
keer dat Assayas zijn fascinatie voor acteurs vertaalt in
filmverhalen. Een actrice was de spilfiguur van Irma Vep
(1996) en ook Carlos (2010) acteert. “Acteurs treden uit
zichzelf én graven in zichzelf,” stelt Assayas, “bovendien
dragen ze maskers, wat verwijst naar de kloof tussen icoon en mens.
Het opzet was de film rond Juliette te draperen en gebruik te maken
van wat ze van zichzelf kent en van de perceptie die het publiek van
haar heeft. Van de spanning tussen identiteit en imago”.

Oude en nieuwe cultuur

In
Clouds of Sils Maria
worstelen de acteurs met drie identiteiten: hun eigen identiteit, hun
rol als acteur en het beeld dat de media van hen geven. Ze gaan daar
verschillend mee om. Een jonge vrouw als Jo-Ann Ellis
staat met beide voeten in de gemediatiseerde, virtuele wereld terwijl
de oudere actrice Maria Enders alles van ver en met misprijzen
bekijkt.

Juliette
Binoche is verbonden met de oude cultuur, met literatuur en theater, terwijl Kristen Stewart en Chloé Grace Moretz verbonden zijn met
beeldcultuur, Apple en Google. “De film gaat niet enkel over actrices maar
ook over ons,” verduidelijkt Assayas, “iemand die veertig is kijkt
anders aan tegen de wereld dan een twintigjarige. Het perspectief, de
perceptie van de realiteit verschilt.”

“Er
zijn onverenigbaarheden en wederzijds onbegrip. Als cineast speel je
met perceptie en benadruk je dat het een misvatting is dat er iets
zou bestaan als ‘de realiteit’. Het gaat om onze waarneming van de
realiteit en die is gevormd door ons leven, onze ervaring, onze
kennis, onze vooroordelen, onze intuïtie, ons dna. Er bestaan
evenveel realiteiten als mensen. Een collectieve kunst zoals film,
die draait om het delen van percepties, kan genadeloos de vinger
leggen op de verschillen”.

Botsende werelden

Zo
toont een discussie over Amerikaanse blockbusters aan dat twee mensen
in alle oprechtheid een heel andere visie kunnen hebben en uit kunnen
komen bij waarheden die niet compatibel zijn. Assayas neemt daarbij
geen stelling in. Zowel Valentines standpunt dat een blockbuster
niet automatisch filosofisch minderwaardig als Marias ironische
veroordeling kunnen op zijn sympathie en begrip rekenen. Net als de
culturen waarvan ze de stempel dragen.

Olivier
Assayas schrijft zich dan ook in in de traditie van de Franse grootmeester Jean
Renoir: iedereen heeft zijn redenen en verdient aandacht. “Voor
mij is cinema de kunst van vragen en niet van antwoorden,” klinkt
het bij Assayas, “film geeft je niet het recht om te oordelen over
personages.”

“Zowel
het goede als het kwade schuilt in ons, wanneer ik het kwade in
iemand zie weet ik dat er ook nog iets anders is. Dat heeft niets te
maken met liefde voor de personages, het is gewoon een kwestie van
begrip. Het begrijpen van de mens. Een eendimensioneel personage zou
me het gevoel geven dat ik te vlug gestopt ben met het trachten
begrijpen van dit personage”.

Assayas
ziet de wereld als in essentie dubbelzinnig en weigert spanningen te
herleiden tot conflicten tussen zwart en wit. “De ware taak van een
filmmaker is de realiteit te onthullen in al zijn complexiteit”, benadrukt Assayas.

Poëtische inspiratie

Er
is in Clouds of Sils Maria een belangrijke rol weggelegd voor
een film-in-de-film en voor een toneelstuk-in-de-film. Wat het
theater betreft kwam Assayas uit bij een interpretatie van Die
bittere Tränen der Petra von Kant, Rainer Werner Fassbinders
toneelstuk (en film) over een conflict tussen een jongere en een
oudere vrouw. “Omdat ik vreesde dat het niet tot zijn recht zou
komen in de film, heb ik enkel het thema bewaard, alles gecondenseerd
en brutaler gemaakt,” stelt Assayas.

De
regisseur integreerde ook de documentaire Cloud Phenomena of
Maloja van Arnold Franck in zijn film en injecteert zo poëzie en
mysterie. “Alpinist-cineast Franck legde iets vast in de tijd dat
eigenlijk onvatbaar is,” zegt Assayas, “het circuleren van wolken
in het Zwitserse hooggebergte. Daar zit een diepe poëzie in. In een
film over de onvatbaarheid van tijd vertel ik iets met wolken”.

De
wolken die Franck negentig jaar geleden filmde en de wolken die Assayas nu
in beeld brengt, spreken in hun schoonheid tot de verbeelding en geven
deze humanistische film over vrijheid, menselijkheid en creativiteit
iets betoverend. Speels en toch indringend.