portret van Niccolo Machiavelli door Santi di Tito
Analyse, Europa - Ewald Engelen

Is er werkelijk geen alternatief?

Gisteren verscheen het boekje ‘Europese Mythes’ van Ewald Engelen. Met de verkiezingen voor de deur weerlegt hij vijf veelgebruikte argumenten voor verdere Europese integratie. Engelen werkt bij de programmagroep ‘Geographies of Globalizations’ aan de Universiteit van Amsterdam. Bij de Europese verkiezingen staat hij op de lijst van de Partij voor de Dieren. Een integrale publicatie van de vijfde mythe, opgehangen aan beweringen van Herman Van Rompuy.

donderdag 22 mei 2014 14:24
Spread the love

TINA: niet alleen
een meisjesnaam, ook een beladen afkorting. There Is No Alternative – er
is geen alternatief. Margaret Thatcher is er de geestelijke moeder van. Sinds
1978 doorspekte zij haar politieke redevoeringen ermee. Volgens Thatcher was er
geen alternatief voor het verkleinen van de publieke sector, het verlagen van de
belastingen, het liberaliseren van de markten en het breken van de macht van de
vakbeweging.

Als politieke
techniek is het natuurlijk veel ouder en wijst het terug naar de
‘vorstenspiegels’ waarmee spindoctors tijdens de Italiaanse Renaissance hun
broodheren aan de macht hielpen en hielden. Vraag: hoe zorg je ervoor dat je
als vorst steun krijgt voor je volgende hachelijke militaire avontuur?
Antwoord: je maakt de burgerij duidelijk dat niets doen geen optie is en
agressie de enige kans op succes biedt. Eten of gegeten worden, de dood of de
gladiolen: Machiavelli was er een meester in.

De logica van TINA
staat echter op gespannen voet met de democratische beginselen. Democratie
impliceert keuzemogelijkheden. Er moet gekozen kunnen worden tussen
verschillende toekomsten, verschillende programma’s, verschillende partijen,
verschillende kandidaten en verschillende oplossingen. Wie beweert dat er geen
keuzemogelijkheden zijn, verklaart de democratie in feite dood en verwijst
tegelijkertijd tegenstanders naar de schroothoop van de geschiedenis.

Deze ten principale
ondemocratische denkfiguur mag zich sinds het uitbreken van de crisis bij
Europese politici in een groeiende populariteit verheugen.

Neem het afscheidsboekje
van Van Rompuy, Europa in de Storm. Daarin verhaalt de zichzelf
voortdurend depreciërende maar ondertussen o zo zelfingenomen Belg van de
turbulente vergaderingen waaraan hij tijdens de eurocrisis leiding moest geven.
De portee van het verhaal is dat de Europese regeringsleiders de afgelopen jaren
voor het eerst echt hebben ervaren wat het betekent om deel uit te maken van
een muntunie en dat ze – zij het met veel vallen en opstaan, en zij het niet
altijd met evenveel enthousiasme – uiteindelijk het ‘noodzakelijke’ hebben
gedaan om de euro en daarmee het Europese project te redden. Zo heet het op
pagina 47:

Vandaar dat een
nieuw systeem van macro-economisch toezicht deel uitmaakt van onze
crisisaanpak: het was noodzakelijk dat de Unie beter zou waken over de
economieën van de lidstaten, hun competitiviteit, het risico van zeepbellen in
de vastgoedsector en andere zwakke plekken.

En ook elders in het
boek heten bankenunie, reddingspakketten, begrotingspact, Europees Semester,
bezuinigingen en hervormingen ‘noodzakelijk’: voor het behoud van onze welvaart
op de lange termijn, voor onze kinderen en, vooral, voor het welslagen van het Europese
project.

Ook de hautaine
bejegening van politieke tegenstanders die bij deze redenering hoort – wie het
niet snapt is dom en wie er voor terugdeinst is laf – ontbreekt in het boek
niet. De ‘noodzakelijke’ besluiten heten steevast ‘moedig’ omdat de
desbetreffende regeringsleider daarmee expliciet indruist tegen de democratisch
vastgestelde volkswil. In antwoord op criticasters die Van Rompuy en zijn
politieke generatiegenoten gebrek aan politieke moed verwijten, schrijft hij:

In de laatste jaren
kwam ik danig onder de indruk van de moed die regeringen opbrachten, van hun
bereidheid om zwaar onpopulaire maatregelen te nemen in tijden van toenemend
populisme… Ze kozen niet de weg van de demagogen of lafaards, maar ze
verkondigden moedig de waarheid en ze verdedigden moeilijke maatregelen in het
belang van hun land en de eurozone. Ze waren er volkomen van overtuigd dat ons gemeenschappelijke
gevecht tegen de crisis een waardig hoger belang diende, omdat het de enige weg
vooruit was.

Deze passage is om
meerdere redenen onthutsend. Ten eerste vanwege de associatie van ‘moed’ met
‘onpopulair’. Van Rompuy legt hier een uiterst dubieus verband tussen de
kwaliteit van een politicus (‘moedig’) en de aard van zijn besluiten
(‘onpopulair’). Oftewel, de ware politicus laat zich niets gelegen liggen aan
de wens van het volk – en al zeker niet ‘in tijden van toenemend populisme’. Ten
tweede omdat, anders dan populistische ‘demagogen of lafaards’, de echte
politicus zich beroept op ‘de waarheid’ en ‘het belang van het land en Europa’ –
en dat zijn kennelijk ‘hogere’ belangen dan het dienen van de volkswil of het
uitvoeren van het verkiezingsprogramma – nog afgezien van de stalinistische associaties
die politici die zich met een beroep op ‘de waarheid’ tegen het volk keren,
oproepen. En ten derde omdat Van Rompuy hier het gevoerde beleid expliciet verdedigt
met een beroep op de stelling dat het ‘de enige weg vooruit was’, daarmee de
essentie van democratische politiek, namelijk de mogelijkheid te kiezen uit alternatieven,
achteloos van tafel vegend.

Helemaal bont maakt
Van Rompuy het op pagina 58, waar hij zijn afkeer belijdt van het populisme –
en laten we elkaar niet voor de gek houden: volgens de wet van de uitgesloten
derde die het sterk gepolariseerde eurodebat beheerst, is iedere criticaster
van het Europese project, hoe mild en beredeneerd ook, per definitie een euroscepticus
en dus een populist. SP, Partij voor de Dieren, ChristenUnie, PVV, misschien
zelfs Groen-Links – allemaal populisten.

Voor mij komt
populisme neer op de valse belofte van een herstelde identiteit, de illusie dat
je door grenzen te sluiten de klok kunt terugdraaien, de leugen dat je in de
globale markt op jezelf kunt overleven zonder extra inspanning.

Populist is in deze
definitie een ieder die ‘de enige weg vooruit’ van Van Rompuy afwijst en
probeert de ruimte voor politieke deliberatie open te houden door te wijzen op
alternatieven. Terug naar de natiestaat, restricties op vrij verkeer van
kapitaal en/of arbeid, #nexit zijn de enige alternatieven die Van Rompuy
in dit citaat ontwaart, maar er is natuurlijk geen reden het hiertoe te
beperken. Veelzeggend zijn de termen die Van Rompuy gebruikt om zijn politieke
tegenstanders mee aan te duiden. Eerder heetten ze al ‘lafaards’ en ‘demagogen’,
hier verwijt Van Rompuy ze ‘valse beloftes’ te maken, ‘illusies’ te verkopen en
zelfs ‘leugens’ te verspreiden.

Kort samengevat: er
zijn geen alternatieven voor meer Europa en wie beweert dat die er wel zijn,
kletst uit zijn nek. Ziehier het wereldbeeld van de Brusselse functionaris. Hij
veracht de volkswil, wantrouwt de democratie en gelooft heilig in het eigen
gelijk.

Wat er de afgelopen
jaren in de eurozone is gebeurd, is de best gemaskeerde coup ooit. Een
bankencrisis is als dekmantel gebruikt voor een gecoördineerde aanval op de
verzorgingsstaat en de democratie – en geen mens die het in de gaten had. Vier
jaar na het uitbreken van de eurocrisis zucht de eurozone onder een Duits, ordo-liberaal
regime dat progressief begrotingsbeleid onmogelijk maakt, forse bezuinigingen
en lastenverzwaringen op ondemocratische wijze afdwingt (trojka en Europees
Semester), het domein van de markt alleen maar verder uitbreidt en onder het
mom van concurrentievermogen een wedren naar de onderbetalingshel in gang heeft
gezet. En dat na de diepste crisis van het kapitalisme sinds de jaren dertig!

Niets aan deze reeks
van beslissingen was noodzakelijk. Waarom de banken niet genationaliseerd en
opgebroken in plaats van het toezicht te europeaniseren? Waarom Griekenland
niet failliet laten gaan in plaats van tegen elke prijs de crediteuren te
beschermen? Waarom Ierse banken niet failliet laten gaan in plaats van de Ierse
belastingbetaler te dwingen hun verplichtingen (aan Franse en Duitse banken)
over te nemen? Waarom gewone Griekse burgers wel hun pensioentje ontnemen maar
geen beslag leggen op de tegoeden van rijke Griekse reders in Londen – toch ook
de hoofdstad van een Europese lidstaat? Waarom niet ten halve gekeerd in plaats
van ten hele gedwaald toen duidelijk werd dat Europabrede bezuinigingen en
lastenverzwaringen de Europese economieën alleen maar verder in het moeras
drukten? Waarom de crisis wel gebruikt voor de europeanisering van het
begrotingsbeleid en niet voor harmonisatie van de vennootschapsbelasting? Waarom
wel de accijnzen op shampoo verhoogd en niet de belastingontwijkingspraktijken
van de multinationals aangepakt? Waarom begrotingstekorten zwaarder laten wegen
dan werkloosheidscijfers?

Er zijn er die menen
dat het een complot is – al dan niet van de Bilderberggroep. En ik moet
toegeven dat het er van tijd tot tijd verdacht veel op lijkt, zeker als je
kijkt naar de rol van het Europese grootbedrijf bij het uitstippelen van de
lange ontwikkelingslijn van de Europese Unie. Geheel conform het scenario van
Naomi Klein’s ‘shock-doctrine’  is de crisis misbruikt om beleidsmaatregelen
te nemen die onder normale omstandigheden ondenkbaar zouden zijn geweest. Van Rompuy
schrijft het (vrij naar Rahm Emanuel) zelf: ‘regeringen kunnen alleen in
slechte tijden stoutmoedig zijn’. Oftewel: ‘never let a good crisis go to
waste.’ Want alleen wanneer het normale democratische proces door de
‘uitzonderingstoestand van de crisis’ is uitgeschakeld, kunnen overheden
maatregelen nemen die indruisen tegen de belangen van de burgers – en die van
het grootbedrijf juist behartigen.

Anderen beweren dat
dit alles inherent is aan het ontwerp van de Unie. Omdat het vrijwel onmogelijk
is alle lidstaten op een lijn te krijgen als het gaat om verdere integratie
leidt ieder deelcompromis onvermijdelijk tot crises die de lidstaten vervolgens
steeds opnieuw dwingen verder te gaan dan hun nationale belang hen influistert:
Europa als uitkomst van struikelende instellingen die al vallend de eigen
vervolmaking afdwingen.

Het heet de
‘methode-Monnet’ – en inderdaad figureert ook deze in het boek van Van Rompuy.
Op pagina 28 heet het dat ‘het politieke project van de eenheidsmunt economisch
ondermaats was uitgerust.’ Daarmee bedoelt Van Rompuy dat het instrumentarium
voor bankentoezicht, de afwikkeling van failliete banken, het verstrekken van
noodkredieten, begrotingscoördinatie, gemeenschappelijk economisch beleid –
alles wat ‘noodzakelijk’ bleek (‘de enige juiste weg’) om de euro te redden –
in het Verdrag van Maastricht schitterde door afwezigheid. Die historische
fout, zo luidt de subtekst, is onder zijn voorzitterschap eindelijk hersteld.

Van Rompuy
respectievelijk als pion van het grootkapitaal of als zetbaas van de
Hegeliaanse ‘Wereldziel’ dus. Het blijft onbevredigend. Zeker gezien de apocalyptische
termen waarmee hij zijn criticasters van repliek dient: ‘leugens’, ‘illusies’,
‘valse beloftes’, ‘demagogen en lafaards’. Dat is niet de taal van een cynische,
sybaritische functionaris die zich heeft laten kopen door grootkapitaal of
geschiedenis. Dat is de taal van een hartstochtelijke aanhanger van de
historische opdracht van Europese integratie.

Ik vrees dat in
iedere eurofiel een gelovige huist. De diepe emotionele betrokkenheid bij het
Europese project waar hun heftige afkeer van kritiek blijk van geeft, wortelt
in eschatologische heilsverwachtingen die tegen beter weten in op de pokdalige
muren van de reëel bestaande Unie worden geprojecteerd. Als seculiere religie
is het een wonderlijk amalgaam van vooruitgangsgeloof (goed, beter, best),
moderniseringstheorieën (van jagers-verzamelaars naar kenniseconomie), eurocentrisme
(Europa als lichtend voorbeeld van een post-militaire macht) en economische
belangen (groot, groter, grootst als de telos van de menselijke
geschiedenis). En zoals bij ieder geloof is de kern eerder emotioneel dan
rationeel – en daardoor immuun voor rede en argumenten.

Dat geeft het eurodebat zijn schrille toon.

Ewald Engelen: Europese
mythes. Boekje voor burgers
. Editie
Leesmagazijn, 2014
. ISBN 978-94-91717-11-6

take down
the paywall
steun ons nu!