Sinds er in 2012 een basis van de UPP
(pacificatie-eenheid van de politie) werd geïnstalleerd, verandert Vidigal in sneltreinvaart. Vastgoedprijzen exploderen want
investeerders en speculanten hopen ook hun graantje te kunnen
meepikken. Toch brengen lang niet al deze veranderingen voorspoed
voor de originele inwoners van de favela. De veelbesproken term
‘gentrificatie’ – revitalisatie van een buurt waarbij ze interessanter wordt voor rijkere bevolkingsgroepen  – doet dan ook hier zijn intrede.

De Brits-Braziliaanse Theresa Williamson stichtte
in 2000 Catcomm (Catalytic Communities), een denktank en ngo die zich
inzet voor de duurzame ontwikkeling van favela’s. Samen met
buurtorganisaties organiseert Catcomm onder andere een reeks debatten
om de lokale bevolking te horen en te informeren over de recente
veranderingen in hun favela. Zo kwamen deze week een aantal
ondernemers die zich recentelijk in Vidigal vestigden hun projecten
presenteren en verdedigen bij de inwoners.

Gentrificatie in favela’s

Volgens Williamson zijn er zijn een aantal
factoren die Vidigal bijzonder aantrekkelijk maken. “Ten eerste is
Vidigal gelegen tussen de twee zeer welvarende buurten, Leblon en São
Conrado. Daarnaast is het een relatief kleine gemeenschap. Er
heerst nog vaak de veronderstelling dat favela’s inhumane plaatsen
zijn waar niemand wil vertoeven, maar juist het feit dat deze plekken
gentrificeren toont aan dat dit niet het geval is.

Daarnaast wordt gentrificatie al te vaak beschouwd
als een onvermijdelijk en natuurlijk proces. Volgens mij is het echter
geen van beiden. Op vele plaatsen in de wereld is er een wettelijk
kader voor de vastgoedmarkt. In Brazilië is die regulering echter zo goed als onbestaande.

Favela’s in Rio vormen eigenlijk een natuurlijk
reactie op het gebrek aan betaalbare huisvesting. Terwijl 23 procent
van Rio’s bevolking in favela’s leeft en 20 tot 30 procent zich geen
hypotheek kan veroorloven ontvangt 24 procent van de Londenaren
huursubsidies. Door de bijna onbestaande regulering van de
vastgoedmarkt in Brazilië was het historische antwoord op het gebrek
aan huisvesting het bouwen van favela’s.

De zogenaamde gentrificatie die tegenwoordig in
favela’s gebeurt, zou je dus kunnen vergelijken met het gentrificeren
van sociale huisvesting waarbij betaalbare huisvesting wordt
opgekocht door de middenklasse en rijken. Er bestaan verschillende
manieren waarop de overheid zou kunnen interveniëren en reguleren.
Zo zou ze quota kunnen instellen of het huidige systeem van
individueel eigendomsrecht inruilen voor het geven van collectief
eigendomsrecht aan associaties. De opvatting dat gentrificatie iets
onvermijdbaar en natuurlijk is, is volgens mij dus totaal
achterhaald.”

Blijven of verhuizen?

Guti Fraga, stichter van het lokale
theatergezelschap ‘Nós Do Morro’ en huidig voorzitter van Funarte
(Nationale Stichting voor de Kunsten) hoopt dat Vidigal erin slaagt
zijn eigenheid te behouden met zoveel mogelijk oorspronkelijke
bewoners.

“We moeten goed communiceren met de burgers die
hier al langere tijd wonen en ze proberen te adviseren om hun huis
niet te verkopen. Ik ben ervan overtuigd dat voor velen in Vidigal
wonen een zeer bewuste keuze is. Ik heb 40 jaar in Vidigal gewoond en
was één van de eersten om een mix te creëren tussen favela en
‘non-favela’ (een mix tussen bewoners van favela en de zogenaamde
asphaltado’s, buiten de favela, nvda). Ik zag nooit een verschil tussen
deze mensen. Volgens mij hebben gevoelens geen sociale klasse,
politieke overtuiging of religie. Ik heb tijdens mijn gehele leven
altijd mijn gevoel gevolgd en ik denk dat de nieuwe inwoners die zich
nu in Vidigal vestigen ook deze overtuiging moeten nastreven.”

Ook Theresa Williamson is ervan overtuigd
dat het grootste deel van de inwoners best tevreden is met het leven
in de favela. “Tijdens één van de vorige debatten waren er
bewoners die zeiden dat ze koste wat het kost hun favela willen
behouden. Hiermee drukken ze hun liefde uit voor de favela als
samenlevingsvorm.

Gezien de snel stijgende vastgoedprijzen en
kosten van andere voorzieningen is de grootste vraag die velen zich tegenwoordig stellen of ze wel in staat zullen zijn om
hier te blijven wonen. Sommigen verkopen hun huis omdat ze denken dat
200 000 real (€65 000) een bom geld is.

Maar uiteindelijk komen ze terecht in een buurt
met slechte infrastructuur, misschien gecontroleerd door milities op
meer dan twee uur van hun werk. Uiteindelijk blijkt dan vaak achteraf
dat verhuizen niet te beste oplossing was. Dat zijn juist de zaken
waarover we de mensen op dit moment proberen te informeren.”

Donna Cleusa werd geboren in Vidigal. Voor haar is
vertrekken uit haar favela absoluut geen optie. “Ik hou van Vidigal
om verschillende redenen. Natuurlijk zijn er ook zaken die we moeten
herzien, zoals de drugsverslaafde jongeren in de straat. We
moeten hen helpen en van behandelingen voorzien.”

Ondanks de recente speculatie op de vastgoedmarkt
in Vidigal is verhuizen voor haar ondenkbaar. “Mijn huis werd dankzij zeer veel opofferingen steen voor steen gebouwd. Ik verdiende het
minimumloon en heb mijn huis zelf geconstrueerd. Mijn hele familie
woont er nu. Geen haar op mijn hoofd dat eraan denkt om het voor een
grote som geld te verlaten.”

Destigmatiseren is prioritair

Toch ziet ook Theresa Williamson de vele uitdagingen
die Vidigal samen met vele andere favela’s zal moeten aangaan. “Ten
eerste moeten we de favela’s destigmatiseren. In plaats van ze te
vernietigen moeten we ze waarderen voor hun kwaliteiten en de
uitdaging aangaan om deze kwaliteiten te behouden en te verbeteren.

Een tweede zaak is de betaalbaarheid garanderen
door middel van meer regulatie op de vastgoedmarkt. De belangrijkste
kwaliteiten van een favela zijn totaal tegenovergesteld aan de
sociale huisvestingsprojecten die de overheid probeert aan te bieden.

Favela’s hebben een bijzonder publiek karakter
waarbij dynamiek centraal staat. Op die manier is een favela in staat
om zichzelf te kneden. Daarnaast is er de architectuur die zeer
georiënteerd is op voetgangers waardoor mensen elkaar vaak op straat
ontmoeten en kinderen vrij kunnen rondlopen.

Het is een plek waar buurtbewoners elkaar echt
kennen en waar elke steen die je ziet op een zeker moment in de
geschiedenis is aangelegd door een inwoner van diezelfde buurt.

De sociale huisvesting van de overheid daarentegen
wordt ver van het centrum gebouwd, langs drukke invalswegen. De
beschikbare publieke ruimte is er nog schaarser dan in de favela’s,
mensen leven er relatief geïsoleerd, kunnen er geen eigen zaak
opstarten en ga zo maar door. Al deze regels vormen een enorme
beknotting van de vrijheid van de bewoners en staan totaal haaks op
alle kwaliteiten die een favela biedt.”

Ten gevolge van de nieuwe plannen
van de Braziliaanse overheid omtrent favela’s werden al zo’n drieduizend families uit hun
huis gezet en nog minstens tienduizend andere hangt hetzelfde lot boven het
hoofd.

Toch denk Theresa Williamson dat het niet zo’n
vaart zal lopen. “Paradoxaal genoeg zijn Braziliaanse burgers heel
sterk beschermd tegen uithuiszettingen. Wat we nu echter zien is dat
de wereldbeker en de Olympische Spelen een voorwendsel creëerden
voor de regering om deze wetten te kunnen negeren.

Tijdens de twintig jaar voorafgaand aan de toekenning
van de Olympische Spelen werd bijna niemand uit zijn huis gezet omdat
het legaal gezien zo goed als onmogelijk was geworden. Ik geloof dat
we na de Olympische Spelen terugkeren naar een rechtsstaat.

Ik denk dus niet dat al deze gemeenschappen
vernietigd zullen worden, tenzij de wetgeving wordt gewijzigd.
Daarnaast zijn er al verschillende voorbeelden van favelabewoners die
naar de rechtbank trokken en gelijk kregen inzake hun
uithuiszetting.”

Gebrek aan erkenning

“Het is onmogelijk te denken dat je de inwoners
van favela’s zomaar kan wegdenken uit de stad. Daarnaast zijn deze
bewoners vastgeroest in onze cultuur. Ze bouwden mee aan de stad
rondom ons en het enige wat ze uiteindelijk vragen is dat er rekening
met hen wordt gehouden.

De vraag die ik me stel is of de autoriteiten zich
dat vroeg of laat zullen realiseren. Het gebrek aan erkenning is één van de redenen waarom we voor eerst in jaren stijgende
criminaliteitcijfers hebben en de protestbewegingen agressiever
worden.

Ik zie geen verbetering met betrekking tot
criminaliteit en geweld tot er een oplossing zal gevonden worden voor
deze dieperliggende onderwerpen. Als je die uitdaging durft aan te
gaan, de kwaliteiten van informele huisvesting erkent en er een
nuttig, functioneel deel van de stad van maakt, kan je de favala’s
integreren in het stedelijk weefsel. De mensen hier zijn het zat om
beschouwd te worden als tweederangsburgers. “