In
Nukus, de slaperige hoofdstad van de regio Karakalpakstan in het
westen van Oezbekistan, zien plaatselijke touroperators het aantal
toeristen jaarlijks stijgen. Ze komen naar dit afgelegen deel van het
land voor de beroemde kunstcollectie van Igor Savitsky en de oude
forten, maar het Aralmeer is wellicht de topattractie.

“Vorig
jaar maakten ongeveer driehonderd buitenlanders de trip naar de kust
en dat worden er steeds meer”, zegt Tazabaj Uteuliev, een
‘fixer’ die het vervoer regelt voor verschillende Oezbeekse
reisbureaus. De meeste toeristen komen in het voorjaar en de herfst,
maar dit jaar had hij zelfs een groep in januari. “Mensen zoeken
kennelijk steeds vaker extremen”, zegt hij. De toeristen zijn
volgens Uteuliev vaak avontuurlijke types die niet houden van
strandvakanties. Zij willen graag het beroemde meer zien voor het
water helemaal is verdwenen.

Pelle
Bendz, een 52-jarige Zweed, is zo’n toerist die zich aangetrokken
voelt tot minder gebruikelijke bestemmingen. Tijdens een eerdere reis
naar Oekraïne bezocht hij Tsjernobyl, waar in 1986 een grote
kernramp plaatsvond. Bendz wil per se zwemmen in het nog resterende
water van het Aralmeer. Gadegeslagen door twee verbijsterde
medetoeristen en de chauffeur van de truck die hen hierheen bracht,
stapt hij in het water. “Je hoeft niet eens te zwemmen”,
schreeuwt hij, drijvend op het water.

In
2007 werd het zoutgehalte van het meer op 10 procent geschat. Omdat
het water blijft krimpen, zou dat gehalte inmiddels gestegen zijn tot
15 of 16 procent, ongeveer de helft van de concentratie zout in de
Dode Zee.

Longziekten

Voor
plaatselijke activisten biedt de komst van toeristen de kans om
vertier te combineren met voorlichting. In een hotel in Nukus bezoekt
een groep Zwitserse toeristen een seminar over de geschiedenis van
het Aralmeer. Het is een onderdeel van hun reisprogramma. De spreker
wil liever niet met naam genoemd worden in dit artikel, omdat hij
impliciet kritiek heeft op de Oezbeekse regering. Die angst is niet
ongegrond. Eerder werden activisten opgepakt en veroordeeld omdat ze
de impact van de verdwijnende zee op de gezondheid van de bevolking
van Karakalpakstan aankaartten.

Tijdens
de presentatie laat de spreker satellietbeelden en video’s zien van
vissersboten uit de tijd dat het Aralmeer nog een van de grootste
meren in de wereld was en vol vis zat. Hij beschrijft ook de gevolgen
van het waterverlies voor de plaatselijke bevolking: extreem hete
zomers, koude winters, stofstormen en longziekten.

“Alleen
de regering kan daar iets aan doen”, zegt hij, verwijzend naar
irrigatieproblemen, stroomopwaarts bij de rivier Amu-Darya. Hij meent
dat slecht watermanagement de belangrijkste oorzaak van de
milieuproblemen is. Slechts 10 procent van het water dat aan de
rivier onttrokken wordt, komt op de velden terecht, zegt hij. De rest
verdampt of lekt weg uit verouderde irrigatiekanalen. “Mensen
zouden moeten betalen voor water, dan zouden ze er zuiniger mee
omgaan.”

Oezbekistans
gecentraliseerde landbouwbeleid is gericht op de productie van 3
miljoen ton katoen per jaar, een gewas dat veel water nodig heeft.
Milieuactivisten constateren verder dat machtige internationale
partijen weinig belang hebben bij het redden van het Aralmeer.
Bedrijven uit China, Rusland, Oezbekistan en andere landen boren op
de voormalige bodem van het meer naar aardgas.

Oud
ijzer

De
volgende ochtend rijden de toeristen door een zoutwoestijn naar
Mujnak. Dit voormalige vissersdorp had zijn haven decennia geleden
aan de zuidelijke rand van het meer. De oever ligt nu 100 kilometer
verderop. De schepen die hier ooit voor anker lagen, liggen nog
steeds in de zandvlakte en zijn nu een toeristische trekpleister.

Een
paar honderd kilometer naar het noorden, over de grens met
Kazachstan, gloort meer hoop voor het Aralmeer. Daar is met hulp van
de Wereldbank in 2005 een dijk aangelegd die water uit de rivier
Syr-Darja opvangt en zo een klein deel van het meer weer tot leven
helpt te wekken, zodat er weer gevist kan worden.

Het
Kazachse deel van het meer trekt echter weinig toeristen, zegt een
medewerkster van OrexCA, een reisbureau in Tasjkent dat zich heeft
gespecialiseerd in reizen in Centraal-Azië. Af en toe wordt er
geïnformeerd naar de mogelijkheden, maar er volgen geen boekingen om
het meer daar te bekijken.

De
medewerkster denkt dat de bezoekers worden afgeschrikt door de hogere
prijzen in Kazachstan, en ook omdat de Kazachse overheid zogenoemde
‘spookschepen’ heeft verwijderd en verkocht als oud ijzer. Meestal
adviseert ze bellers de tour van OrexCA aan de Oezbeekse kant van de
grens te boeken. Een excursie naar historische plaatsen en bedoeld
voor “liefhebbers van extreem toerisme, avonturiers en fans van
exotische fotografie”, meldt de website van het bureau.

Adriane
Lochner

Uzbekistan’s Dying Aral Sea Resurrected as Tourist Attraction