Op
zondag 6 april organiseerde intal een conferentie over de crisis in
Oekraïne. Samen met spreker Jean-Marie Chauvier – medewerker van « Le
Monde diplomatique » en voormalig correspondent in de Sovjet-Unie,
Rusland en Oekraïne – poogden we om de historische wortels en de interne
en internationale inzet te begrijpen van het conflict dat dit land op
zijn grondvesten doet daveren.

Eén bakermat, drie naties

In de 9de Eeuw bestond er een slavische staat, « Rouss » genaamd,
hetgeen vaak verkeerd vertaald wordt als « Rusland ». In werkelijkheid
was « Rouss » de verre voorloper van drie hedendaagse naties : Rusland,
Wit-Rusland en Oekraïne. Alledrie beroepen ze zich op « Rouss » als hun
bakermat, wat wel eens aanleiding gaf tot conflicten. Zo begrijpt men
beter de houding van Rusland, dat het verlies van Oekraïne ervaart als
het verlies van een stukje van haar geschiedenis.

Het begrip « Oukraïna » ontstond pas veel later : ten tijde van de
bevrijdingsbeweging tegen de tsaristische onderdrukking. Het is die naam
die in 1922 gegeven wordt aan de socialistische Sovjetrepubliek
Oekraïne bij de stichting van de Sovjet-Unie door de bolsjewieken. Haar
huidige vorm (sinds 1945) dankt Oekraïne ironisch genoeg aan de
annexatiepolitiek van Stalin.
 

Barsten in een complex land
 

In 1991, als gevolg van de ontbinding van de Sovjet-Unie, wordt
Oekraïne een onafhankelijke staat. Maar het is om verschillende redenen
een complex en diep verdeeld land.

Ten eerste is er de historische en taalkundige breuklijn. Het westen
van Oekraïne heeft lange tijd toebehoord aan het groothertogdom
Litouwen, het koninkrijk Polen en het Oostenrijks-Hongaars Keizerrijk.
Het werd getekend door Westerse invloeden. Het oosten van Oekraïne
daarentegen spreekt Russisch en wordt gekenmerkt door Aziatische
invloeden. Merk ook op dat in het kader van de industrialisering van de
jaren 30 veel mensen uit ander delen van de Sovjet-Unie zich in het
oosten hebben geïnstalleerd. In het westen spreekt men dus Oekraïens en
in het oosten Russisch, al mogen we ook het bestaan van een soort
creools, een spreektaal die beide vermengt, niet vergeten.

Er bestaat ook een religieuze breuklijn. Globaal genomen is het land
orthodox, maar in het uiterste westen van Oekraïne, in Galicië, bestaat
er een aftakking van de orthodoxie die zich destijds bij Rome heeft
aangehecht : de uniaten. We komen verderop in de tekst nog op Galicië
terug, want de regio speelt een rol in de recente gebeurtenissen.

Op socio-economisch vlak loopt er een breuklijn tussen het
geïndustrialiseerde en verstedelijkte oosten en het meer rurale en
armere westen van het land.

Ook op het politiek-militaire vlak wordt Oekraïne door een breuklijn
doorkruist. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vervoegden de bewoners van
het centrum en het oosten massaal de rangen van de partizanen en het
Rode Leger, terwijl het westen en in het bijzonder Galicië meedeed met
de collaboratie. Het past hier de naam Stepan Bandera te vermelden, de
leider van de O.U.N., een organisatie die in 1929 werd gesticht en die
de meest radicale en openlijk fascistische strekking van het Oekraïense
nationalisme vertegenwoordigt. Bandera kiest tijdens de oorlog voor
collaboratie met nazi-Duitsland.

Dit natonalisme wordt na 1945 hard door de Sovjets onderdrukt, maar
het leeft verder in de Oekraïense diaspora. Heel wat van haar
vertegenwoordigers worden na de oorlog opgevist door de Amerikanen en de
Britten en ruilen het etiket van collaborateurs van het Grote Duitsland
voor dat van verdedigers van de « vrije wereld », nog steeds tegen het
communisme.

Sommige van deze nationalisten keren naar Oekraïne terug na 1991 en
nestelen zich in het ideologische vacuüm dat door het verdwijnen van het
communisme werd gecreëerd. Ze nemen onder andere de redactie van nieuwe
schoolboeken voor hun rekening.

Vanaf de « Oranje » revolutie in 2004 en de machtsovername door
Viktor Ioutchenko, zien we een stapsgewijs officieel eerherstel van
Bandera en de O.U.N. Eerst in de vorm van een compromis : zowel de
mensen van het Rode Leger als die van de beweging van Bandera moeten
geëerd worden want allemaal vochten ze tegen onderdrukking. De
voorstanders van deze voorstelling van zaken maken handig gebruik van de
conflictueuze relaties tussen de nazis en de Oekraïense nationalisten.
Sommige Duitse bevelhebbers, zoals Alfred Rosenberg en de mensen van de
militaire inlichtingendienst – de Abwehr – moedigden de vorming aan van
een Oekraïense staat, terwijl daar voor Hitler en Himmler geen sprake
van kon zijn: hun doel was de onderwerping van alle slaven, met inbegrip
van de Oekraïeners, aan het Reich.
 

Radioscopie van een opstand en het Grote Schaakbord
 

Wat het vuur aan de lont stak van de opstand van Maïdan was de
weigering van president Viktor Ianoukovitch om een vrijhandelsakkoord
met de Europese Unie te ondertekenen. Dat was een koerswijziging want
eerst was hij van plan om wel te tekenen, tot hij van gedacht veranderde
onder Russische druk. De Russen pasten de methode toe van de stok (het
dreigement om de grens te sluiten voor producten afkomstig uit Oekraïne)
en de wortel (een daling van de gasprijs en een lening van 15 miljard
euro).

Er zijn drie aspecten aan de opstand. Ten eerste gaat het om een
revanche van de Oekraïense nationalisten voor hun nederlagen tegen het
Rode Leger in 1921 en 1945. Ten tweede gaat het om een rebellie tegen de
maffieuze en corrupte regering van Ianoukovitch. (Merk op dat ook in
het oosten van het land een afkeer heerste van deze praktijken, maar dat
het oosten praktisch niet aan de opstand heeft deelgenomen omwille van
de massale aanwezigheid van de Oekraïense nationalisten.) Ten derde is
er de buitenlandse inmenging. De VS en Europa hebben de opstand
aangemoedigd, al waren er tussen beide ook meningsverschillen, waarop we
later nog terugkomen.

Laat ons nu de vraag stellen : ‘Wie is wie in deze beweging ?’. Ten
eerste is er ultraliberale « Vaderland »-partij van eerste minister
Arseni Iatseniouk, de favoriet van het IMF en een nauwe bondgenoot van
Ioulia Timochenko, « de koningin van het gas ». Ten tweede is er de UDAR
van gewezen bokskampioen Vitali Klitschko, een gematigde liberaal die
nauw aanleunt bij de CDU van Angela Merkel. Zijn partij heeft geweigerd
om toe te treden tot de nieuwe regering. Ten derde is er de
extreem-rechtse partij « Svoboda ». Zij haalt 10 % van de stemmen in
heel Oekraïne, maar bijna 40 % in Galicië. Svoboda levert momenteel
verschillende ministers en probeert zich een aura van respectabiliteit
te geven. Haar ideologie is etnicistisch : ze wil privileges toekennen
aan de « pure » Oekraïeners. Ten slotte is er de « Pravy Sektor », dat
onder leiding staat van Dmitro Yarosh. Het aantal leden loopt uitéén van
2000 tot 20.000, al naar gelang de schattingen. « Pravy Sektor » is
deels samengesteld uit mensen die eerder gevochten hebben in Georgië en
Tchetchenië. Zij bereiden zich nu voor op een oorlog tegen Moskou. Ze
zijn virulent anti-russisch maar ook tegen Europa, dat ze zien als een
oord van decadentie. De spil van hun ideologie is het christendom.
Bovendien liggen ze in conflict met de nieuwe regering. Eén van hun
leiders werd onlangs gedood tijdens een poging to arrestatie, in
omstandigheden die nog niet zijn opgeklaard.

We hebben gezien dat de VS en de EU deze beweging hebben gesteund.
Maar er waren meningsverschillen. Terwijl het Duitsalnd van Merkel
relatief gematigde krachten steunde zoals de UDAR van Klitschko, 
aarzelde de VS niet om aan te schurken tegen « Svoboda ». Misschien
moeten we het fameuze « Fuck the EU ! » van de Amerikaanse adjunct secretary of state Victoria Nuland in het kader van deze verschillen zien.

Er komt een dynamiek op gang van provocaties en repressie, in het
bijzonder tussen enerzijds de troepen van « Svoboda » en « Pravy
Sektor » en anderzijds de Berkhouts, speciale regimenten van de politie.
Op 18 februari lijkt zich een compromis af te tekenen : terugkeer naar
de oude grondwet van voor 2004 (die de macht van de president meer aan
banden legde) en het op post blijven van Ianoukovitch tot de volgende
verkiezingen. Maar op 22 februari wordt dit akkoord van tafel geveegd.
Wat is er gebeurd? Dat blijft tot op de dag van vandaag moeilijk te
bepalen. In elk geval hebben de opstandelingen de macht gegrepen, in een
klimaat van terreur gecreëerd door « Svoboda ».

We moeten deze machtsgreep zien in het kader van de theorie van het
« Grote Schaakbord », uitgewerkt door de Amerikaanse strateeg Zbigniew
Brzezinski, voormalig Nationaal Veiligheidsadviseur van president
Carter. Volgens deze theorie moeten de VS zorgen dat ze het gehele
Euraziatische continent domineren. Ukraïne wordt gezien als een
sleutelstuk in dat geheel. De Amerikaanse overheersing moet gebeuren via
de uitbreiding van de NAVO naar het oosten en het gebruik van « soft
power » via foundations die de kleurenrevoluties financieren. Eén van de
belangrijkste punten van deze strategie is te voorkomen dat Rusland
opniew een macht wordt die meetelt. Tegenover dit project heeft Vladimir
Poutin een contra-strategie ontwikkeld die erin bestaat  om aan Moskou
opnieuw een belangrijke rol te geven op het internationale toneel en
Eurziatische banden te smeden die de NAVO kunnen vervangen. De
ontwikkelingen in Oekraïne zijn voor hem een opdoffer. Brzezinski was er
als de kippen bij om te verklaren dat de Russische president « de Krim gewonnen heeft, maar Oekraïene verloren ».

Toekomstperspectieven

We kunnen ons vragen stellen over de toekomst van Oekraïne, maar ook over de intenationale situatie.

Eerst wat betreft Oekraïne. Er is nu een associatie-akkoord
ondertekend tussen Kiev en de EU. De gevolgen van dit akkoord dreigen
desastreus te zijn voor de lokale productie en de landbouwers in het
westen van het land. Daar komen wellicht een reeks brutale maatregelen
bovenop komen die het IMF niet zal nalaten te eisen. Bovendien verkeert
het land in een chaotische toestand. Verschillende militairen weigeren
te vechten tegen de Russen en lopen over. De regering richt haar eigen
nationale garde op. « Pravy Sektor » recruteert ook eigen troepen. Het
oosten van het land staat onder spanning : de mensen zijn bang voor de
nieuwe machthebbers in Kiev, die ermee dreigden om de russische taal
niet langer te erkennen. Extreem-rechtse milities uit het westen maken
zich schuldig aan provokaties, wat de vorming tot gevolg heeft van
pro-russische milities en zelfverdedigingsgroepen… Ontsporingen zijn
mogelijk, en gevaarlijk… Het illustreert de onverantwoordelijkheid van
het Westen, dat, door extreem-rechts te gebruiken als breekijzer, olie
op het vuur heeft gegooid zonder rekening te houden met de complexiteit
van het land.

We moeten het ook hebben over de toekomstige verkiezingen. De
kandidaten die voorop liggen in de peilingen zijn Petro Porochenko, de
« koning van de chocolade », en Ioulia Timochenko, « de koningin van het
gas ». Voor een revolutie die zichzelf graag voorstelde als « tegen de
oligarchen » niet echt een succes… Wat we zien is veeleer een
herverdeling van de kaarten binnen de oligarchie. Die herverdeling gaat
ten koste van de steenkool- en staalbaronnen uit het oosten van het
land, die de lakens uitdeelden onder president Ianoukovitch. De partij
van Ianoukovitch, de Partij van de Regio’s, is ingestort. Niemand
vertegenwoordigt nog de russofonen uit het oosten, die bovendien minder
talrijk zijn sinds de aanhechting van de Krim bij Rusland. De
« Vaderland »-partij lijkt het invloedrijkst en geniet het vertrouwen
van de financiële instellingen. Volgens sommigen zou « Svoboda » steun
verliezen omdat een deel van de bevolking in het westen van Oekraïne
terugdeinst voor het optreden van de extreem-rechste bendes. Wat de
Communistische Partij betreft, valt haar afwezigheid in de
ontwikkelingen op. Zij lijkt verloren te lopen in dit klimaat van
nationale tegenstellingen en haat.

Wat de internationale situatie betreft : het risico op een conflict
tussen het Westerse blok en een heropkomend Rusland is reëel. Ook op dit
vlak heeft het Westen gehandeld op onverantwoorde wijze, door
misprijzen te tonen voor de Russische belangen in dit dossier. Het
Westen heeft het vertikt om zelfs maar te overwegen om Rusland te
betrekken bij de zoektocht naar een oplossing. Het dacht dat Rusland
niet zou reageren. Maar Rusland heeft wél gereageerd, en nog wel
avonturistisch. Ook hier is het risico op ontsporingen niet te
onderschatten.

De enige uitweg is dat de VS, de EU, Rusland en de Oekraïense
regering rond de tafel gaan zitten om een compromis voor Oekraïne te
vinden. Voor ons is het zaak om niet de kant van het ene of andere kamp
te kiezen maar het Internationaal Recht te verdedigen dat, ondanks haar
gebreken, het enige alternatief is voor rechteloosheid en de wet van de
jungle.

Grégory D’Hallewyn

Bron: www.intal.be