De demonstraties evolueerden later, zoals vaker voorkomt, tot een oproep voor politieke verandering en toen Janoekovitsj zich tegen die oproep verzette, gingen ze nieuwe verkiezingen eisen.

Een aantal demonstranten willen een Europese oriëntatie in plaats van een Russische. Anderen zijn van mening dat de regering corrupt is en dus moet worden vervangen. Dit soort demonstraties komt in veel landen voor. Soms zijn ze succesvol, soms niet. In de meeste gevallen is het resultaat alleen belangrijk voor de burgers van het land zelf of voor de burgers van de buurlanden.

Oekraïne is echter uitzonderlijk want het is enorm belangrijk. Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie moest Oekraïne een delicaat evenwicht bewaren tussen de ijle beloften van een liberaal, rijk en enigszins afstandelijk Europa en het feit dat haar onafhankelijkheid een bron van strategische kwetsbaarheid voor Rusland kan zijn.

Het belang van Oekraïne

Oekraïne biedt twee dingen: een strategische ligging en landbouw- en minerale producten. Deze laatste zijn vaak belangrijk, maar het eerstgenoemde is van universeel belang . Oekraïne staat centraal in de verdediging van Rusland .

De twee landen delen een lange grens en Moskou ligt op slechts ongeveer 480 kilometer van het Oekraïens grondgebied – een vlak land dat gemakkelijk doorkruist kan worden en dus moeilijk te verdedigen is. Mocht enige vreemde grootmacht de landengte tussen Oekraïne en Kazakhstan blokkeren, dan zou Rusland worden afgesneden van de Kaukasus, haar zuidelijke grens .

Bovendien is Oekraïne de thuisbasis van twee belangrijke havens aan de Zwarte Zee, Odessa en Sebastopol, die nog belangrijker zijn voor Rusland dan de eigen haven van Novorossiysk. Het verliezen van commerciële en militaire toegang tot deze havens zou de invloed van Rusland in de Zwarte Zee volledig ondermijnen en de toegang tot de Middellandse Zee afsnijden.

Ruslands enige overgebleven havens liggen in het noorden. Ze zouden kunnen worden geblokkeerd op de Groenland – IJsland -UK route naar het westen, door het ijs naar het noordoosten, naar Denemarken via de Baltische zee en naar Japan in het oosten.

Dit verklaart waarom in 1917, toen de bolsjewieken aan de macht kwamen en aanspraak maakten op vrede, de Duitsers eisten dat Rusland zou afzien van haar controle op het grootste deel van Oekraïne. De Duitsers aasden op het voedsel dat Oekraïne produceerde. Ze wisten ook dat, als ze daar aanwezig konden zijn, dat ze dan Rusland tot in de eeuwigheid konden bedreigen.

Uiteindelijk maakte het niets uit: Duitsland verloor de Eerste Wereldoorlog I en Rusland heeft Oekraïne teruggewonnen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog namen de Duitsers Oekraïne in tijdens het eerste jaar van hun aanval op de Sovjet-Unie, buitten haar landbouw uit en gebruikten het als de basis om Stalingrad aan te vallen, alsook om Rusland af te snijden van haar toevoerlijnen in Bakoe. In Azerbeidzjan.

Tussen de twee oorlogen in, diende Stalin de opbouw van zijn industriële installaties uit te voeren. Hij verkocht Oekraïens voedsel overzee en gebruikte het om fabrieksarbeiders te voeden in Rusland. De Oekraïners werden achtergelaten met de hongersdood terwijl de industrie, die ze uiteindelijk gebouwd hebben, de Sovjets hielp Hitler te verslaan. Nadat de Sovjets de Duitsers teruggedreven hadden, lijfden ze Roemenië en Hongarije in en reden naar Wenen, vanuit Oekraïne als vertrekbasis .

Vanuit het perspectief van Europa en in het bijzonder vanuit het oogpunt van de voormalige Sovjet-satellieten, zou een door Rusland gedomineerd Oekraïne een potentiële bedreiging zijn van het zuiden van Polen tot Roemenië. Deze landen zijn al afhankelijk van Russische energie Ze zijn er zich ook volledig van bewust dat de Russen die afhankelijkheid kunnen gebruiken als een hefboom naar volledige controle.

Het vermogen van Rusland om niet alleen militaire macht te ontplooien maar ook onrust te veroorzaken langs de grens of het gebruik van commerciële initiatieven om de autonomie te ondermijnen, is dus een reële angst.

Dit denken in militaire termen lijkt meer oubollig voor westerlingen dan voor Russen en Centraal-Europeanen. Voor veel Oost-Europeanen is de Sovjet-terugtrekking nog een relatief recente gebeurtenis. Ze weten dat de Russen in staat zijn terug te keren zo vlug als ze vertrokken zijn.

Van hun kant weten de Russen dat de NAVO niet van plan is om Rusland binnen te vallen en een oorlog zou het laatste zijn wat Duitsers wensen, zelfs mochten ze in staat zijn een oorlog te voeren. De Russen zijn ook niet vergeten dat na de economische en militaire malaise in Duitsland in 1932, de Duitsers tegen 1939 toch al terug de dominante macht werden in Europa.

In 1941 reden ze het Russische binnenland in. Hoe verder je weggaat van een grensgebied, hoe vager die angsten worden. In een grensgebied lijken de angsten echter veel minder dwaas voor beide partijen.

Russische standpunten

Vanuit Rusland gezien, vertegenwoordigt een strakkere Oekraïense integratie in de EU een potentieel dodelijke bedreiging voor de Russische nationale veiligheid. Na de Oranje Revolutie, die een kortstondig pro-EU bestuur aan de macht bracht in het midden van de jaren 2000, maakte de Russische president Vladimir Poetin duidelijk dat hij Oekraïne beschouwt als essentieel voor de Russische veiligheid.

Hij meende dat niet-gouvernementele organisaties onrust stookten en strijdfronten waren voor het Amerikaanse ministerie van buitenlandse zaken, de buitenlandse inlichtingendienst CIA en de Britse inlichtingendienst MI6. Of zijn aanklacht tegen deze ngo’s juist was of niet, Poetin geloofde dat de koers waarin Oekraïne werd gedreven rampzalig was voor Rusland en dus gebruikte hij economische druk en zijn inlichtingendiensten om te voorkomen dat Oekraïne deze richting zou volgen.

Naar mijn mening had de Russisch-Georgische oorlog van 2008 evenveel te maken met het tonen aan Kiev dat westerse veiligheidsgaranties waardeloos zijn, dat de VS Georgië niet konden helpen en dat Rusland een parate militaire slagkracht had. Toen Georgië en Oekraïne begonnen te streven naar NAVO- en EU-lidmaatschap slaagde Moskou er in zowel Oekraïne als Georgië weg te houden van deze organisaties.

Vandaag is die strategische dreiging voor Rusland niet minder nijpend dan 10 jaar geleden, zeker niet in de perceptie de Russen, die liever een neutraal Oekraïne verkiezen, zo niet een pro-Russisch Oekraïne.

Op te merken valt dat de strategie van Poetin in de Russische periferie verschilt van die van zijn Russische en tsaristische voorgangers. Die namen immers zelf rechtstreeks verantwoordelijkheid voor de aan hen ondergeschikte gebieden ondergeschikt. Poetin beschouwt die als een foute strategie. Het putte immers de mogelijkheden van Moskou uit omdat het centraal gezag al die veraf gebieden niet bij elkaar kon houden.

De strategie van Poetin in Oekraïne is dezelfde als in de meeste landen van de voormalige Sovjet-Unie. Ze impliceert een minder directe invloed. Hij is dus niet geïnteresseerd in het besturen van Oekraïne. Hij is niet eens zo geïnteresseerd in buitenlandse relaties van Oekraïne.

Zijn doel is ‘negatieve controle’ om te voorkomen dat Oekraïne dingen gaat doen die Rusland niet wil. Oekraïne kan met andere woorden soeverein worden, behalve wat betreft de fundamentele belangen van Rusland. Wat Rusland betreft is het Oekraïense regime dus vrij om zo liberaal en democratisch te zijn als het wil.

Een verdere integratie in de EU was echter een duidelijke provocatie. De acties van de EU en vooral Duitsland – waarbij de tegenstanders van Janoekovitsj openlijk steun kregen – waren schadelijk voor de Russische nationale belangen.

Europese standpunten

Oekraïne is niet zo strategisch belangrijk voor de EU als voor Rusland. De EU wilde van Oekraïne nooit een lidstaat maken. Ze wilde alleen de deur openen voor de mogelijkheid. De EU is ondertussen een puinhoop. Gezien de verschrikkelijke economische problemen van Zuid-Europa is het idee van het toevoegen van een land dat zo zwak en ongeorganiseerd is als Oekraïne aan het blok onzinnig.

De Europese Unie heeft echter een culturele noodzaak onder haar elite om uit te breiden, een imperatief dat hen leidde naar het opnemen van landen als Cyprus. Dergelijke culturele imperatieven zijn moeilijk te veranderen. Dus werd een uitnodiging gezonden naar Oekraïne die niet ernstig genomen werd.

Wat de uitnodiging voor de EU bedoelde, was dat Oekraïne Europees zou ‘kunnen’ worden. Het zou de constitutionele democratie, liberalisme en welvaart kunnen verwerven die elke EU-staat verondersteld wordt al te hebben. Dat was een aantrekkelijk pespectief voor de meeste van de vroege demonstranten.

Hoe onwaarschijnlijk een volledig lidmaatschap dus ook is, het idee om te evolueren naar een moderne Europese samenleving is voor velen zeer aantrekkelijk. De afwijzing van Janoekovitsj maakte bij sommige demonstranten het gevoel los dat een unieke kans hen ontglipte – vandaar ook de eerste demonstraties.

De Duitsers spelen een complex spel. Zij begrijpen dat Oekraïens EU-lidmaatschap binnen afzienbare tijd onwaarschijnlijk is. Ze hadden terwijl ook belangrijke contacten met Rusland, waarmee zij wederzijdse energie- en investeringsbelangen hebben. Het zou raar overkomen dat Berlijn de demonstranten publiekelijk zou steunen.

De Duitsers wisten echter ook coalities te vormen binnen de Europese Unie. De Baltische staten en Polen waren er op belust om Oekraïne te zien weggetrokken worden uit het Russische kamp. Dat zou immers zorgen voor een nodig (alhoewel onvolledige) buffer tussen hen en Rusland (Wit-Rusland ligt nog steeds volledig in de invloedssfeer van Rusland). Daarom moesten de Duitsers kiezen tussen Europese partners die bezorgd zijn over Oekraïne en Rusland.

De Russen zijn relatief rustig en stil gebleven tijdens de protesten in Oekraïne. Zij begrepen dat hun macht in Oekraïne berustte op meer dan alleen een man of zijn partij, zodat ze de crisis konden laten gebeuren. Gezien de huidige strategie van Rusland in Oekraïne was het niet nodig te handelen, toch niet openlijk.

Eender welke regime in Oekraïne gaat met dezelfde beperkingen geconfronteerd worden als Janoekovitsj: weinig echte hoop op een EU-integratie, een afhankelijkheid van Moskou voor energie en een geïntegreerde economie met Rusland. Rusland wil ook geen confrontatie net voor de winterspelen in Sochi.

De Russen wisten ook dat hoe strakker pro-Westerse krachten Kiev controleerden, hoe meer Oekraïne verdeeld zou raken. In het algemeen is het oosten van Oekraïne meer gericht op Rusland: de bewoners spreken er Russisch, zijn Russisch-orthodox en zijn loyaal aan het Moskouse orthodoxe patriarchaat. West-Oekraïne is meer op Europa georiënteerd, haar inwoners zijn katholiek of zijn loyaal aan orthodoxe patriarchaat van Kiev.

Natuurlijk negeren deze algemeenheden een veel complexere situatie. Er zijn Moskou-gezinde orthodoxen en Russisch-sprekenden in het westen. Er zijn ook wel katholieken en Kiev-gezinde orthodoxen in het oosten. Toch is de spanning tussen de regio’s reëel en zware pro-EU druk zou het land kunnen splitsen.

Als dat zou gebeuren, zal het land in chaos vervallen. De EU heeft echter niet de middelen om in de zinvol te functioneren in Oekraïne. Een pro-Europese regering in Kiev zou tenondergaan aan conflict en verlamming. Hoe onwaarschijnlijk het ook klinkt, voorlopig zou dit de Russen goed uitkomen.

Amerikaanse standpunten

Zoals bij de meeste zaken is het belangrijk te begrijpen hoe de VS hier in past – of helemaal niet. Washington steunde heel fel de Oranje Revolutie, wat een zware breuk met Rusland tot gevolg had. Het huidige Amerikaanse beleid om onnodige betrokkenheid bij Euraziatische conflicten te vermijden zou suggereren dat de VS uit Oekraïne wegblijven.

Maar het Russische gedrag in de Snowden-affaire heeft Washington echter boos gemaakt. Het opende de mogelijkheid dat de VS gretig problemen kunnen veroorzaken voor de Olympische Spelen van Sochi van start gaan.

De Amerikaanse regering zou daarom niet-gouvernementele organisaties minder steunen dan zijn tegenhangers in de EU. Ze is echter nog altijd een beetje betrokken partij. In feite kan Washington zich er zelfs op hebben verheugd dat Rusland in de verdediging werd gedrukt, nadat de VS de voorbije maanden in het defensief was gedwongen door Rusland.

In ieder geval is de inzet hoog in Oekraïne. De Russen zijn betrokken bij een spel dat ze zich niet kunnen veroorloven te verliezen. Er zijn voor hen verschillende manieren om te winnen. Ze hoeven alleen maar de opening naar de EU onhoudbaar te maken voor de Oekraïners.

De Europeanen zijn niet van plan aan te dringen bij Oekraïne in de nabije toekomst, terwijl Polen liever wenst dat Oekraïne neutraal blijft en een pro-westers Oekraïne niet noodzakelijk vindt. De VS zijn geïnteresseerd in Oekraïne als bron van irritiatie voor Rusland, maar is niet bereid om ernstige risico’s te nemen.

Veel landen hebben een belang in Oekraïne, geen enkel land meer dan Rusland. Ondanks al het lawaai in Kiev en andere steden is het onwaarschijnlijk dat dit een definitieve geopolitieke verschuiving in Oekraïne zal veroorzaken. Wel geeft deze situatie een uitstekend voorbeeld van hoe de politieke onrust in een strategisch kritisch land het internationale systeem als geheel kan beïnvloeden.

In de meeste landen zouden gebeurtenissen zoals in Kiev geen wereldwijde aandacht gekregen hebben. Als je een land als Oekraïne neemt, zie je dat zelfs nominale instabiliteit niet alleen interesse genereert maar ook druk en zelfs interventie vanuit alle richtingen. Dit is altijd al het historisch probleem van Oekraïne geweest.

Het is een land op een belangrijke locatie. Die voortdurende druk veroorzaakt de neiging om interne conflicten uit te vergroten, tot ze het land destabiliseren, boven het belang van de interne problemen. Duitsland en de Verenigde Staten kunnen doelen blijven nastreven die Rusland irriteren, maar zoals Stratfor heeft aangegeven in zijn jaarlijkse prognose zullen zij acties voorkomen die nefast zijn voor de banden tussen Moskou en Washington en Berlijn.

De Russische invloed in Oekraïne wordt momenteel beperkt door de nabijheid van de Olympische Spelen en de escalatie van de protesten op de grond. De fundamentele geopolitieke realiteit is echter dat geen enkel land een hogere participatie heeft in Oekraïne dan Rusland, noch een beter vermogen om zijn lot vorm te geven.

George Friedman is Amerikaans politiek wetenschapper, oprichter van het privé-inlichtingenbedrijf Stratfor en auteur van meerdere boeken.

Vertaald uit het Engels door Rob Van Damme