Pulpzusje - Girl
Nieuws, Samenleving, België, Oikos, Toekomst, Dirk Holemans -

Vergeet het verleden en word toekomstvaardig

Onder de noemer ‘Week van de toekomst: het jaar 2050’ publiceren we deze week toekomstessays. Zeven dagen lang schrijven uiteenlopende auteurs over waar we zouden kunnen staan in 2050. Dirk Holemans is coördinator van Oikos, een denktank voor sociaal-ecologische verandering. Zijn kijk op de toekomst: "Achtzaamheid is de nieuwe opdracht. Onachtzaam de zaken laten passeren, is niet meer aan de orde."

maandag 21 oktober 2013 13:30
Spread the love

Het verleden afleren

In het recente magazine van Vooruit over het festival ‘Possible Futures’ valt mijn oog op de pagina met het citaat van Confucius: Study the past if you would define the future. Dat citaat staat daar waarschijnlijk niet voor niets. En het is een wijsheid van een klassieke wijsgeer waar je niets kan op tegen hebben.

Zonder een helder historisch inzicht is het inderdaad moeilijk om de huidige maatschappij te begrijpen, laat staan een verstandig toekomstscenario uit te tekenen. En toch…is de situatie complexer. Het gaat niet louter om het verwerven van inzicht in het verleden, in bijvoorbeeld de vooronderstellingen waarop onze moderne samenleving steunt. In onze huidige tijden moeten we ook een stap verder zetten, en leren om het verleden af te leren!

Ik weet niet of Confucius ook dat voor ogen had met zijn uitspraak, maar het zich laten leiden door het verleden kan resulteren in een zogenaamde ‘lock-in’: een vastgeroeste situatie die ons belet de toekomst anders te laten verlopen dan een verderzetting van het heden. En dat laatste is net wat onmogelijk is.

Moet het nog herhaald worden? Het systeem dat we erfden van de 20e eeuw kraakt in al haar voegen. De ecologische grenzen zijn overschreden, de kloof tussen arm en rijk groeit en de financiële wereld doet verder alsof er niets aan de hand is. Possible Futures gaat dan ook om het afleren van zienswijzen, gebruiken en handelingen waarvan onze samenleving doordrongen is, vaak zonder dat we het zelf beseffen.

Een doodlopende weg

Het is de Duitse sociaal psycholoog Harald Welzer die in de recente publicatie De Toekomst Veroveren helder toont hoezeer we vast zitten in ‘moderne gedachten en gebruiken’ die ons niet voorbereiden op de toekomst. Hij vertrekt hierbij van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Je vind alle bijdragen aan de ‘Week van de toekomst: het jaar 2050’ in ons dossier ‘Week van de toekomst’.

Deze bepaalt in Artikel 25 dat ‘een ieder recht heeft op een levensstandaard die hoog is genoeg is voor het welzijn van zichzelf en zijn gezien’. Dit recht past in het vooruitgangsstreven van de moderne samenleving om iedereen een menswaardig bestaan te garanderen en individuele emancipatie mogelijk te maken. Het is onderdeel van onze cultuurgeschiedenis, past bij wat we omschrijven als beschaving en kreeg gestalte in de uitbouw van de welvaartsstaat in onze landen.

Ondertussen weten we echter dat de realisatie van dat Artikel 25 geen onverdeeld succes is. Terwijl er nog altijd meer dan een miljard mensen moeten rondkomen met minder dan een dollar per dag, en dus geen menswaardig bestaan leiden, is in de rijke geïndustrialiseerde landen het aangevulde mensenrecht op een goede levensstandaard vertaald in de vanzelfsprekendheid van vier reizen per jaar, meerdere auto’s per gezin en het dagelijks wegwerpen van levensmiddelen. Dit is geen possible future, maar een doodlopende weg.

Verleden biedt geen garantie voor de toekomst

Hoe heeft het zover kunnen komen? Daarvoor kijkt Welzer naar de algemene uitgangspunten van onze moderne samenleving. Wat ooit als ontwikkeling en vooruitgang werd gezien, is tot iets geheel anders geëvolueerd. De vooruitgang gaat vandaag niet langer vooruit.

De permanente groeilogica van onze op fossiele brandstof draaiende economie leidt tot een dodelijke concurrentie op vlak van grondstoffen, landbouwgrond en energie. En onze blinde efficiëntiedrang leidt tot organisaties waarin elke menselijke maat verdwenen is.

Het is niet langer mogelijk om de verkeerde weg die we bewandelen te optimaliseren, zoals consultants en mainstream economen ons doen geloven. We moeten op zoek naar alternatieven.

En daarbij is het niet altijd slim om naar het verleden te kijken, te betrouwen op opgedane ervaringen en gebruiken. Welzer verwijst hierbij naar onderzoekers die zijn nagegaan hoe organisaties hebben leren omgaan met het onverwachte: hoe kan je een betrouwbare organisatie blijven in onverwachte tijden?

Denk aan crisisteams die bij gijzelnemingen worden ingezet, organisaties gericht op rampenbescherming enzovoort. Het punt is dat het werk van zulke organisaties vooral tot doel heeft dat bepaalde situaties zich niet zouden voordoen, waardoor een hele resem eigenschappen die in andere organisaties als waardevol gelden, hier problematisch zijn.

“Elke vorm van routine is een probleem, omdat ze de sensibiliteit met betrekking tot zich aftekenende of aankondigende problemen ondermijnt. Ervaring kan een val worden, als iets er net zo uitziet als een gebeurtenis die men kent, maar het in werkelijkheid iets totaal anders is – voor de gepaste inschatting van gebeurtenissen zonder precedent is ervaring misleidend. Ook baseren planningen zich vaak op gekende gegevens waardoor ze vaak ?het desastreuze effect hebben dat men precies voorbijgaat aan de vereisten en acties die nodig zijn om een onverwacht probleem aan te kunnen pakken”, aldus Welzer

De conclusie van de onderzoekers is dat het onbegrensde streven naar vooruitzien door middel van planning en onderzoek gevaarlijke gevolgen kan hebben. Het geeft de betrokkenen de illusie dat ze deze situatie beheersen en maakt ze blind voor de zeer reële mogelijkheid van een verkeerde inschatting.

Achtzaamheid is de nieuwe opdracht

Welzer pleit dan ook voor werken aan een toekomstvaardigheid, die zich juist los maakt van de routines van onze samenleving. Onachtzaam op dezelfde manier verdergaan als de laatste 200 jaar, kan niet langer. Achtzaamheid is de nieuwe opdracht!

Dit betekent een permanent onderzoeken en herwerken van bestaande verwachtingen, en daarbij een verhoogde opmerkzaamheid voor mogelijke fouten en afwijkingen – kortom: een permanent leren in een omgeving waarvan we weten dat ze in constante verandering is.

En om de link te leggen naar een kunstencentrum als Vooruit: juist het artistieke domein heeft nog de vrijheid in onze samenleving om de dominante en vaak onuitgesproken verwachtingen en routines bloot te leggen en in vraag te stellen, er heel andere dingen tegenover te stellen. Dat is ook juist de kracht van een festival als Possibles Futures.

Foutvriendelijkheid en omkeerbaarheid

Achtzaamheid is dus de nieuwe opdracht. Het vertrekt van het inzicht dat de succesrecepten voor een goed leven in de 21e eeuw andere zijn dan die voor de 19e en de 20e eeuw.

We moeten dus heel andere zaken ontwikkelen en uitproberen, experimenten opzetten. Maar niet zomaar onachtzaam, zoals we in de 20e eeuw kerncentrales bouwden waarvan we nog altijd niet weten hoe we ze moeten sluiten.

Het gaat om experimenten die uitgaan van de principes van foutvriendelijkheid en omkeerbaarheid bij beslissingen en acties. Fouten kan je niet vermijden, we blijven mensen. Maar in een cultuur van zorgzame aandacht gelden ze als wegmarkeringen op het pad naar een betere praktijk.

Onachtzaam de zaken laten passeren, is niet meer aan de orde. De levenskunst van de toekomst bestaat er in het bereikte beschavingsniveau op vlak van onderwijs, gezondheid en dergelijke te behouden en tegelijk het hulpbronnenverbruik drastisch te verlagen. Een cultuur van zorgvuldige aandacht ruilt het paradigma van de verkwisting in voor tot het paradigma van de cultivering.

Je vind alle bijdragen aan de ‘Week van de toekomst: het jaar 2050’ in ons dossier ‘Week van de toekomst’.

take down
the paywall
steun ons nu!