‘Joos’ als verademing

Wat te vrezen valt: dat de verontwaardiging over het afvoeren van het programma ‘Joos’ op Radio 1 uiteindelijk verzandt in dezelfde doffe berusting als die welke volgde op de veranderingen die van Vlaanderens klassieke muziekzender Radio 3 inenen ‘Klara’ maakten. Ook Radio 1 is wat dat aangaat niet aan zijn proefstuk toe. Ook daar is de afgelopen jaren al vaak ‘ge-restyled’, zoals het in de kringen van netmanagers en ander overbetaald volk heet, en dat allemaal omdat ze te weinig luisteraars zouden bereiken.

Toegegeven: men wordt een beetje iebel van ieder half uur hetzelfde nieuws met dezelfde soundbytes — maar er waren aangename uitzonderingen. ‘Joos’ was daarbij dan nog eens een verademing — niet alleen omdat het een cultuurprogramma was (het ging en gaat er vaak genoeg over heel andere dingen), maar vooral omdat Ruth Joos de drijvende kracht achter het geheel is. Zelden iemand gekend die zo hard werkt. En ja, één van de weinige presentatoren die het boek van de uitgenodigde schrijver gewoon gelezen heeft (en de handigste onder hen niet laat wegkomen met wat promopraat), de voorstelling van een theatermaker heeft bezocht, de films heeft gezien die ze in haar programma ter sprake brengt, concerten bezoekt.

Passie

Geïnterviewd worden door Ruth Joos, dat is tot je eigen verrassing gewaar worden dat de audiovisuele media dan toch niet per se op gespannen voet staan met kunst en cultuur. In een (misschien naar de maatstaven van managers ontoelaatbaar lang) interview van slechts 20 minuten weet zij tot de kern door te dringen, zonder dat ook maar iemand het idee heeft dat hij er voor gestudeerd moet hebben om alles te kunnen volgen. Ruth Joos en het (sinds 2010) naar haar genoemde programma (voorheen heette hetzelfde programma ‘Mezzo’) doet in feite aan volksverheffing omdat in haar programma cultuur gewoon nooit ‘moeilijk’ is — waarmee ik niet bedoel dat ze niet spreekwoordelijk ‘moeilijke’ kunstenaars, schrijvers, kunst en literatuur aan bod laat komen, maar dat ook die ‘moeilijke’ mensen in haar programma meestal worden wat ze voor zichzelf waarschijnlijk ook zijn: gewoon kunstenaars, schrijvers, mensen die gepassioneerd bezig zijn met iets, vanuit die passie iets moois, interessants hebben gemaakt,  en die in dit programma iemand tegenover zich aantreffen die al even gepassioneerd is en van daaruit haar vragen stelt. Dat leidde in het verleden tot boeiende gesprekken die je nergens anders nog hoorde.

De ‘domme’ luisteraar

Hoe anders de sfeer op de redactie van ‘De ochtend’, of toch tenminste die ene keer dat mij gevraagd was in alle vroegte iets te komen zeggen over… enfin, over iets. Ik was vroeg vertrokken om fileleed voor te zijn, en al rond kwart over zeven ter plaatse, waar dan naar goed gebruik een ontbijtje wordt aangeboden. Ik zat bij de hard werkende redactie die bezig was het lopende programma tot een goed einde te brengen een croissantje te eten. Op een wat rustiger moment vroeg één van de aanwezigen wat ik precies kwam doen, en dat moet ik toen hebben uitgelegd. Wat het ook was toen, het zal zeker verband hebben gehouden met literatuur. Ik herinner me dat ik dat woord daar heb laten vallen. Het leidde meteen tot fronsende wenkbrauwen. ‘Ja ja, literatuur, dat is érg moeilijk hoor, op de radio’. Ik begon meteen een gesprek over wat ik noemde ‘de angst voor literatuur’ bij de media, de enorme vooroordelen als het daarover gaat, en inderdaad altijd maar weer dat idee dat het allemaal zo moeilijk is, en vooral: dat ‘de luisteraar’ dat niet zal begrijpen.

Onderschatting van ‘de luisteraar’, vind ik altijd. Zoals ‘de kijker’, ‘de lezer’, ‘de bioscoopbezoeker’ en de ‘theaterbezoeker’ vaak worden gehouden voor halve randdebielen die je maar beter op de hurken toespreekt. (Dat heb ik Ruth Joos nooit zien doen: op de hurken gaan zitten om een denkbeeldige ‘luisteraar’ ter wille te zijn, waarvan iedereen weet dat het eigenlijk de netmanager zelf is).

Radio ‘voor iedereen’

‘Waar zijn jullie toch zo bang voor?’, vroeg ik die ochtend. Ja, nou ja, kijk, dit was wel een publieke omroep hè. Dus… eh… ze moesten voor iedereen radio maken hè. Ik denk niet dat ik toen gezegd heb dat literatuur natuurlijk voor iedereen is. Ik antwoordde iets in de trant van: dat het publieke karakter van de zender niet betekende, en mijns inziens ook nooit kán betekenen, dat je op ieder moment van de dag voor iedereen, maar dan ook werkelijk voor iedereen, radio zat te maken. Het publieke aspect leek mij beter gewaarborgd door de zorg voor diversiteit — het omgekeerde van de eenheidsworst die hun houding opleverde. Waarna ik in de studio een luttele 5 minuten voor het nieuws nog even snel iets moest zeggen over… iets (echt geen idee meer wat dat was).

Angst voor cultuur

De angst voor cultuur overwint telkens weer in de kringen van hen die inhoud en diepgang alleen wensen te begrijpen als het te vermalen valt tot wat zij ‘content’ noemen — het maakt geen reet uit wat die ‘content’ precies is. Eigenlijk zou je over literatuur moeten berichten als over sport.

-We schakelen nu over naar Bart Schols die in Drongen staat, Bart?

-Ja, Friedl, ik sta hier voor het huis van Erwin Mortier en het is ondragelijk spannend. Het ziet er naar uit dat Mortier tussen nu en een paar minuten dan toch… Ja, ja, het is gebeurd, dames en heren, het is gebeurd! Erwin Mortier heeft juist een nieuwe zin geschreven en… ja dat is toch mooi hoor, u kunt dat niet zien, beste luisteraars, maar Mortier maakt nu een ontroerend rondedansje voor de schrijftafel. Hij steekt zijn beide armen in de lucht. En terecht natuurlijk. Een prachtige zin is het, dames en heren, schitterend geschreven en precies op maat. Het leek heel even niks te worden, maar na een geraffineerde puntkomma hernam Mortier zich op formidabele wijze. Een bevrijding, dat moge duidelijk zijn. Er is dus een zin, een nieuwe zin, en de schrijver ervan heet Erwin Mortier. Terug naar de studio, terug naar jou Friedl.

Misschien dat cultuur op deze manier nog een kleine kans maakt om te overleven in het geweld van de nieuwe elite: de cijferfetisjisten van de media die vooral de efficiëntie van hun meetinstrumenten meten.

We moeten het niet pikken, die continue egalisering van onze cultuur tot een monocultuur waar vroegere dictators alleen maar van konden dromen — en altijd op basis van argumenten die niets te maken hebben met de grond van de zaak. Een nieuwszender als Radio 1 die een cultuurprogramma als dat van Ruth Joos de nek omdraait, is de journalistiek onwaardig.