FairFin – het vroegere Netwerk Vlaanderen – stelt zich fundamentele vragen bij de rol van geld in de samenleving. Als sociaal-culturele beweging informeert en sensibiliseert FairFin via campagnes de financiële wereld, de overheid en het grote publiek.

Meer transparantie rond bankinvesteringen is een eis van FairFin en ook de werking van het financiële systeem behoort tot het actieterrein: “Dit jaar focussen we op alternatieve banksystemen.”

Wat was in 1982 de aanzet voor Netwerk Vlaanderen?

Hugo Wanner: “Een maatschappelijk-economische context die je kunt vergelijken met wat we nu beleven: economische teruggang, werkloosheid, subsidies die onder druk staan … de concrete vonk was het BRT-programma ‘Ommekaar’ over Netzwerk Selbsthilfe, een Duitse grootstedelijk organisatie.”

“Dat was de aanleiding voor een vergadering aan de VUB waar honderden mensen aan deelnamen en waaruit netwerk Zelfhulp Vlaanderen ontstond.”

Kristien Vermeersch: “In die periode ontstonden veel organisaties: buurthuizen, sociale bewegingen … er bloeide heel wat, maar er waren geen financiële middelen voor sociaal-culturele activiteiten.”

Hoe functioneerde dat vroege netwerk dan?

Wanner: “We maakten er een vzw van en richtten een projectencommissie op. Daarnaast was er een werkgroep Alternatieve Bank – een eigen coöperatieve bank. Later werd dat noodgedwongen herleid tot Alternatief Sparen. Eerst werkten we enkel dankzij fiscaal aftrekbare giften. Daarna – en dat was een hele stap verder – gingen er ook bancaire partners met ons in zee. In 1984 kwam er dan de samenwerking met de ASLK voor het Krekelsparen.”

Wat was Krekelsparen ook alweer?

Wanner: “Je geld door de bank laten herbeleggen in projecten met een sociaal-ethische meerwaarde en niet in controversiële industrietakken. Zo krijg je als spaarder een verantwoorde opbrengst voor jezelf én je financiert er projecten mee die nuttig zijn voor mens, milieu en maatschappij.”

“In 1989 richtten we een eigen ‘ethisch’ ASLK-bankagentschap op, waarbij we een commissie kregen op de ingebrachte spaartegoeden en de klanten het renteniveau lieten kiezen. We hebben toen echt baanbrekend werk verricht, want voorbeelden waren er niet.”

“We hebben baanbrekend werk verricht, want voorbeelden waren er niet”

In de jaren negentig kwam er een campagne-element bij?

Wanner: “Er waren plannen om een nog grotere kredietinstelling op te richten in samenwerking met de bank. Dat ging niet door wegens de privatisering van de ASLK in 1992. Toen werd de keuze gemaakt om te evolueren naar een beweging die mensen mobiliseert.”

Vermeersch: “We vroegen ons af wat we als instelling met één product maatschappelijk konden veranderen. Bovendien begonnen de meeste banken toen wel ethische beleggingen aan te bieden. Er was ook de globalisering: geldstromen werden een wereldwijd fenomeen. De samenleving in de goede richting duwen, leek ons een veel ruimer verhaal. Links aan het licht brengen tussen financiële instellingen en wat er gebeurt in de wereld.”

“We legden het verband tussen bankproducten en maatschappelijke thema’s als vrede, wapenindustrie en milieu. Het protest tegen de eerste Golfoorlog gaf dat nog een zetje: allemaal mensen die gingen shoppen in een wereldwinkel of die ecologisch gingen bouwen, maar die nu ook wel eens wilden weten wat hun bank met hun centen uitspookte.”

“We hebben Belgische transacties tussen grootbanken en wapenbedrijven aan het licht gebracht. Dat veroorzaakte wel wat ophef. Ook schendingen van mensenrechten en milieudelicten bleken toe te schrijven aan de financiering door onze banken.”

“Onze boodschap was dan ook: blijf kritisch over je bank. Die campagnes plaatsten duurzaamheid op de agenda bij financiële instellingen. Dat kon enkel omdat ons onderzoek zo accuraat was. De banken stonden ervan te kijken hoe correct onze cijfers waren.”

“Shoppen in een wereldwinkel, maar ook weten wat de bank met je centen uitspookt”

Een spraakmakende campagne was de ACE-bank, niet?

Vermeersch: “Dat was een nepbank op het Muntplein in Brussel die zogenaamd investeerde in oliewinning, oorlogsindustrie en wapens en dat ook zo communiceerde.”

Wanner: “We schakelden acteurs als bankbedienden in die de klanten prachtige rendementen voorspiegelden. Met heel uiteenlopende reacties en ook confronterende uitspraken tot gevolg, want er waren wel degelijk mensen die dat prima vonden.”

Vermeersch: “We visten plotseling ook buiten de vijver van de groep mensen die sowieso open staat voor onze boodschap. In de kranten kwamen we niet op de cultuurpagina’s terecht, maar op de financiële pagina’s van de kwaliteitskranten die wilden weten welke financiële groep achter ACE zat.”

Wanner: “Mensen overwogen toen om naar een andere bank over te stappen. Het beleid rond wapenverkoop begon weldegelijk wat te veranderen.”

Jullie kijken nog altijd uit naar financiële partners? 

Wanner: “Samenwerking met financiële instellingen kan interessant zijn, maar wel steeds in het kader van duidelijke voorwaarden. In het geval van Triodos Bank passen onze criteria bij haar visie, maar bij de meeste commerciële banken is dat niet zo. Het Krekelsparen dat nu bij BNP Paribas Fortis is ondergebracht, kan dat enkel blijven wanneer die bank zich verbindt tot het naleven van alle ethische criteria.” (*)

Hoe spelen jullie in op de financiële crisis?

Vermeersch: “In de huidige crisiscontext telt voor ons vooral of een bank investeert in de reële economie. Volgens ons moet je je vandaag vooral afvragen welke rol banken spelen in de samenleving en of ze inspraak van de klant mogelijk maken. Er zijn pertinente politieke vragen. Wij eisen onze stem op in dat debat.”

“Voor ons telt vooral of een bank investeert in de reële economie”

Wanner: “Mainstream economisch denken is iets waar men blijkbaar nog altijd niet van af wil. Wij zeggen: bouw remmen in. Ook in de academische wereld dringt dat maar heel langzaam door. Daarnaast lanceren we mogelijke alternatieven, zoals de Vennootschap Netwerk Rentevrij, een spaar- en leensysteem zonder rente of complementaire munten die mensen bijbrengen hoe geld werkt én dat je er iets positiefs mee kunt doen.”

“We ondersteunen ook actief het idee om een nieuwe coöperatieve bank in de markt te zetten.”

Hoe belangrijk is de rol van pioniers in een vernieuwingsoperatie?

Wanner: “Bij de start zijn het de pioniers die het waarmaken: in ons geval het toenmalige publiek dat reageerde op de BRT-reportage. Dan volgt de kritische massa met ideeën, met nuttige capaciteiten, bijvoorbeeld om geld in te zamelen, als kredietbeoordelaar … “

Surfen jullie mee op maatschappelijke veranderingen?

Wanner: “Absoluut, maar onze basisopvattingen blijven dezelfde. Netwerk Rentevrij, Krekelsparen … ook nieuwe campagne-ideeën zijn daarop gestoeld.”

Vermeersch: “Sociale crowdfunding, SOCROWD van Netwerk Rentevrij, is een mooi voorbeeld van hoe je een financieel instrument maatschappelijk inzet. Het Filmhuis in Mechelen kon dankzij crowdfunding zijn apparatuur vernieuwen. Daarmee creëer je ook eigenaarschap en sociaal draagvlak. Gewone crowdfunding heeft dat maatschappelijke element niet.”

Welke hindernissen zie je vaak terugkomen?

Vermeersch: “Het verzilveren van de campagneresultaten kost tijd. Voordat een idee in een wet gegoten wordt bijvoorbeeld.  Dat moet je natuurlijk ook altijd verdedigen bij je achterban. Vanuit het decreet sociaal-cultureel werk word je als ‘beweging’ ook nog eens beoordeeld voor je subsidiëring op basis van je acties. Maar een werking als die van FairFin heeft meer om het lijf dan acties alleen.”

Blijft financiering van de eigen werking een pijnpunt?

Wanner: “Krekelsparen verzekerde onze duurzame werking. Daarvoor hingen we volledig af van onze vrijwilligersbasis. We mogen ons ook niet laten sponsoren door bedrijven – vergelijk ons daarin maar met Greenpeace.”

Vermeersch: “Met subsidies dekken we maar een derde van onze totale werkingskosten. Onafhankelijkheid heeft een prijs. Sponsoring helpt, maar daar kunnen we dus vanwege ethische principes niet op rekenen. We hebben ook geen caritatief thema dat het publiek meteen aanzet tot het doneren van veel geld. Verder zijn er de giften en eigen inkomsten uit kostenvergoedingen.”

Wat waren de belangrijkste scharniermomenten voor FairFin?   

Wanner: “Toen we de geplande financiële instelling niét konden realiseren, was er heel wat teleurstelling. Dat leidde tot nieuwe keuzes. Zoiets creëert wel een nieuwe dynamiek. Het Krekelsparen sloeg echter wel aan: daar konden we op het toppunt 30.000 klanten van overtuigen. Dat bood de noodzakelijke financiële ruimte.”

Hebben jullie nog manieren om impact te meten?

Vermeersch: “We screenen de media. Bij sommige nieuwe initiatieven merken we dat wij aan de oorsprong liggen. Er zijn zelfs banken die onze terminologie beginnen over te nemen.”

“Er zijn zelfs banken die onze terminologie overnemen”

Conclusie?

Wanner: “We hebben een dynamiek op gang gebracht in de financiële wereld, zoals de ethische beleggingsfondsen van Bacon of de komst van Triodos Bank naar België. Je kan zoiets moeilijk zwart-op-wit bewijzen, maar wij hebben de maatschappij mee in een bepaalde richting geduwd.”

‘de Verenigde Verenigingen’ ging terug in de tijd en interviewde de betrokkenen van het eerste uur bij tien historische voorbeelden van sociale innovaties. Het resultaat werd het e-book ‘Innoveren rond sociale uitdagingen. Dat is van alle tijden.’

(*) Donderdag 26 september 2013 heeft BNP Paribas Fortis aan FairFin en RFA meegedeeld dat de bank het Krekelsparen én het ethisch beleggingsfonds AlterVision stopzet. Voor alle duidelijkheid: deze beslissing werd genomen nadat het interview met Wanner en Vermeersch heeft plaats gevonden. (Voor meer informatie over stopzetting Krekelsparen zie artikel op deze site onder ‘Lees ook’).